مرزنگوش (مرزنجوش)
نام انگلیسی: Wild marjoram
نام علمی: Origanum vulgare
خانواده: Lamiaceae
مقدمه
از پیکر رویشی مرزنگوش به عنوان ادویه استفاده می شود. مواد موثره مرزنگوش سرفه را تسکین می دهد و در ناراحتی های تنفسی به عنوان ماده خلط آور مصرف می شود. از دم کرده پیکر رویشی این گیاه به عنوان ماده اشتها آور و ضدنفخ استفاده می گردد. اسانس مرزنگوش خاصیت ضدعفونی کنندگی نیز دارد.
مشخصات گیاه
مرزنگوش گیاهی است خشبی و چندساله که منشا آن نواحی مدیترانه گزارش شده است. این گیاه در ارتفاعات جنوب اروپا و در مناطق معتدله جنوب غربی آسیا گسترش زیادی دارد. مرزنگوش در کشورهای دارای آب و هوای مدیترانه ای کشت می شود.
این گیاه دارای ریشه سطحی است و انشعاب های فراوانی دارد. هر ساله انشعاب های جدیدی از ریشه های قدیمی به وجود می آیند.
ساقه مستقیم و ارتفاع آن متفاوت و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر است. ساقه به رنگ قرمز یا قرمز تیره است و پوشیده از کرک های ترشحی مخصوصی می باشد.
برگ ها طویل و به طول ۳ تا ۵ سانتی متر، تخم مرغی شکل، فاقد دندانه و به ندرت کرک دار هستند و به طرف نوک باریک می شوند. غده های حاوی اسانس در تمام سطح برگ وجود دارند.
گل ها در انتهای ساقه هابه صورت مجتمع و شبیه به چتر مشاهده می شوند و به رنگ صورتی یا بنفش مایل به آبی هستند. گل ها به تدریج از اواخر مرداد ظاهر می شوند.
میوه کپسول، استوانه ای شکل، با سطحی صاف، به رنگ قهوه ای و به طول یک میلی متر می باشد.
مرزنگوش زیر گونه های متفاوتی به نام ویرید، بارسنس و پریسماتیکوم دارد. از گونه های دیگر متعلق به جنس اوریگانوم، می توان از گونه هراکلتیکوم (با کرتیکوم نیز هم نام است) نام برد. این گونه نیز خاصیت دارویی دارد و ارتفاع آن بسته به شرایط اقلیمی متفاوت بوده و بین ۸۰ تا ۱۴۰ سانتی متر می باشد.
پیکر رویشی این گیاه حاوی اسانس است که مقدار آن با توجه به گونه گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت و بین ۵/۰ تا ۵/۱ درصد است. از ترکیبات عمده اسانس می توان از کاراکرول (۲۵ تا ۳۵ درصد) و تیمول (۱۵ درصد) نام برد. پیکر رویشی مرزنگوش همچنین شامل فلاونوییدها، مواد تلخ و ترکیبات موسیلاژی است. تیمول خاصیت ضدباکتریایی و ضدقارچی دارد.
نیازهای اکولوژیکی
مرزنگوش در طول رویش به نور فراوان نیاز دارد. این گیاه به لایه های کم عمق خاک و خاک های شنی که حاوی ترکیبات آهکی باشد، نیازمند است. مرزنگوس به آسانی قادر به تحمل خشکی است ولی برای افزایش عملکرد گیاهان باید تحت آبیاری منظم و مناسب قرار گیرند. پی اچ خاک برای کشت مرزنگوش بین ۵/۴ تا ۷/۸ مناسب می باشد.
تناوب کاشت
از آنجا که مرزنگوش ۵ تا ۶ سال در یک محل می ماند، تناوب کشت با گیاهان مناسب و همچنین انتخاب مکانی مناسب از نظر نوع خاک برای این گیاه ضرورت دارد. زمین هایی که در آنها مرزگوش کشت می شود، باید عاری از علف های هرز چند ساله باشند. غلات، گیاهان تیره پروانه آسا و گیاهان وجینی برای تناوب کشت با مرزنگوش مناسب می باشند. ۳ تا ۴ سال پس از برداشت مرزنگوش باید نسبت به کشت آن در همان زمین اقدام نمود.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارند. قبل از کاشت گیاه در فصل پاییز افزودن ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار کودهای حیوانی به خاک هایی که برای کاشت مرزنگوش آماده می شوند، توصیه می گردد. چنانچه زمین تهی ازمواد و عناصر غذایی باشد همه ساله در اوایل بهار ۴۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار ازت به خاک اضافه می کنند. در سال سوم و چهارم رویش و در فصل پاییز افزودن عناصر ضروری نظیراکسید فسفر و اکسید پتاس هر یک به مقدار ۵۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد.
آماده سازی خاک
فصل پاییز پس از افزودن کودهای حیوانی مورد نیاز گیاه شخم متوسطی زده و پس از تسطیح زمین و افزودن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه به خاک اواخر اسفند بستر خاک را برای کشت بذر آماده می کنند.
تاریخ و فواصل کاشت
زمان مناسب برای تکثیر رویشی مرزنگوش اواخر بهار و اواسط خرداد ماه می باشد. فاصله ردیف های کاشت بین ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر مناسب است. فاصله دو بوته روی ردیف کاشت باید بین ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر باشد. در تکثیر به وسیله بذر اوایل فروردین بذرها را در خزانه (خزانه زیر پلاستیک یا خزانه هوای آزاد) در ردیف هایی به فاصله ۲۵ سانتی متر کشت می کنند. عمق بذر مرزنگوش در هنگام کاشت باید ۲ تا ۳ میلی متر باشد. اگر از خزانه زیر پلاستیک استفاده شده باشد اواخر اردیبهشت ماه و چنانچه از خزانه هوای آزاد استفاده شده باشد اویل پاییز همان سال نشاها را به زمین اصلی منتقل می کنند. فاصله ردیف های کاشت در زمین اصلی ۵۰ سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر باید باشد.
روش کاشت
تکثیر مرزنگوش به دو روش رویشی و تکثیر به وسیله بذر صورت می گیرد.
تکثیر رویشی: تکثیر رویشی به روش تقسیم بوته انجام می گیرد. اواخر بهار بوته های سالم ۲ تا ۳ ساله را از خاک خارج می کنند. هر بوته را به ۲ تا ۳ قطعه تقسیم می کنند و در ردیف های ذکر شده در زمین مورد نظر می کارند.
تکثیر به وسیله بذر: بذرها را در خزانه زیر پلاستیک یا هودی آزاد کشت می کنند. برای هر متر مربع به یک گرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است. پس از آبیاری منظم و مبارزه با علف های هرز سطح خزانه در زمان ذکر شده نشاها را به زمین اصلی منتقل می کنند.
مراقبت و نگهداری
رشد مرزنگوش در سال اول رویش بسیار کند است و علف های هرز بدون رقابت و به سرعت توسعه می یابند از این رو کنترل علف های هرز قبل از کاشت و تهیه بستر عاری از علف های هرز ضرورت دارد. مبارزه با علف های هرز در طول رویش گیاهان نیز ضروری می باشد. در کنار مبارزه مکانیکی با علف های هرز، آبیاری به موقع به خصوص پس از انتقال نشاها به زمین اصلی و همچنین در فصول خشک سال مهم است و باعث سرعت در رویش گیاهان می شود. در سال اول اواسط تابستان (مرداد ماه) بریدن گیاهان از فاصله ۸ تا ۱۰ سانتی متری از سطح زمین سبب گسترش انشعاب های ساقه شده و در افزایش محصول نقش موثری دارد. نیاز به آب از سال دوم رویش کمتر می شود. تا کنون آفت خاصی برای مرزنگوش شناسایی نشده است.
برداشت محصول
برداشت محصول به شرایط اقلیمی محل رویش گیاهان بستگی دارد. در سال اول تنها یک بار می توان محصول را برداشت نمود. اما از سال دوم به بعد می توان ۲ و یا حتی۳ بار محصول را برداشت کرد. گیاهان در مرحله گلدهی (اواخر خرداد و اوایل تیر) حاوی حداکثر مقدار اسانس هستند. از این رواولین برداشت در همین مرحله انجام می گیرد. پس از رویش مجدد گیاهان و تولید شاخ و برگ های جدید و نمو گل ها ماه های مرداد و مهر زمان مناسبی برای دومین برداشت خواهد بود برداشت محصول در سطوح کوچک با داس ولی در سطوح وسیع کشت به وسیله کمباین مخصوص انجام می گیرد. هنگام برداشت پیکر رویشی از ۴۰ سانتی متری قسمت فوقانی بریده می شوند. سپس پیکر رویشی جمع آوری شده را خشک می کنند. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن آنها به وسیله خشک کن های الکتریکی ۴۰ درجه سانتی گراد می باشد. گیاهان را پس از خشک شدن پاک نموده قسمت های نامناسب را از آنها جدا و سپس گیاه را خرد و بسته بندی می کنند. مقدار محصول ۲ تا ۳ تن در هکتار است. نسبت اندام تازه به خشک ۵ تا ۶ به ۱ می باشد.