استبرق، غلبلب، خرک
نام انگلیسی: Mudar plant-french cotton
نام علمی: Calotropis procera
خانواده: Asclepiadaceae
مقدمه
این گیاه به نام های Sodom apple (سیب سدوم)، خسک یا پاگیر (calotrope) کتان فرانسوی، درخت ابریشم و بوئیس کانون نامیده می شود. در بلوچستان به آن کرک (karak) می گویند.
تمام قسمت های این گیاه دارای کاربرد می باشند طوریکه لینه گیاهشناس سوئدی به این گیاه لقب اسقلبیوس (خدای شفای یونان) داده است.
مشخصات گیاه
درختچه یا درختی شیرابه دار، با تاجی درهم و نامنظم، به ارتفاع تا 2 – 5 متر، با ساقه و اخه های به طور نامنظم پیچیده و در هم رفته، با شاخه های جوان اغلب پوشیده از کرک های سفید پتوئی، با ازدیاد سن بدون کرک شونده. برگ ها به طول 15 سانتی متر و به عرض 11 سانتی متر، گوشتی، متقابل، کم و بیش دایره ای تا دایره ای – تخم مرغی، با قاعده ای کم و بیش قلبی یا گرد، تقریبا بدون دم برگ، در حالت زنده (تازه) گوشتی ضخیم، در حالت خشک غشایی ضخیم، تخت، کامل (بدون دندانه)، در حالت جوان کرک دار، در حالت مسن بدون کرک شونده، با راس گرد پهن یا نوک دار کوتاه. کاسه گل تا قاعده منقسم به کاسبرگ های نوک تیز و بدون کرک، با رگه های جانبی دو طرفه کم و بیش 5 تایی. جام گل به قطر 2 الی 5/2 (دو و نیم) سانتی متر، سفید یا ارغوانی مایل به بنفش، با لوب های گسترده با لبه تقریبا برگشته. تاجک به طول حدود 6 میلی متر. میوه برگه (فولیکول) به طول و عرض 10 – 5/7 (هفت و نیم) سانتی متر، بیضوی یا تخم مرغی شکل، اغلب کم و بیش برگشته و پر دانه.
گل دهی در فصل بهار می باشد.
پراکندگی جهانی: جنوب غرب آسیا، افریقای گرم و مرطوب و شبه گرم و مرطوب.
پراکندگی جغرافیایی در ایران: این درختچه یا درخت در مناطق جنوبی ایران و استان های خوزستان: اندیمشک، اطراف شوش، بین شوش و دهلران، شوشتر، دزفول – بوشهر: برازجان، بین برازجان و دالکی، غرب برازجان: سعدیه، بین بوشهر و کازرون، خورموج. – کرمان: نزدیک شهداد، جیرفت، کهنوج.-هرمزگان: خلیج فارس، بنر عباس، باغو حوالی بندر عباس، ایسین، حاجی آباد به طرف طارم، میناب، سندرک.- بلوچستان: چابهار، ایرانشهر، بین نیک شهر و چابهار، نیک شهر، کنار بست غرب کوهک و شرق سراوان ، بم پشت، اطراف ایرانشهر، سوران و زابلی می روید.
نیازهای اکولوژیکی
در آب و هوای خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب، به طور طبیعی در حاشیه تپه های ماسه ای مناطق جنوبی کشور تکثیر می یابد. حرارت 5 تا 50 درجه سانتی گراد را تحمل می کند.
خواص دارویی و ترکیبات شیمیایی
بافت هاي استبرق مخصوصاً پوست ريشة آن براي درمان بيماري هاي مختلفي از قبيل جذام، تب، مالاريا و مارگزيدگي استفاده می شود. شيره استبرق سمي است و مي تواند باعث تاول زدن، خارش و تحريك پوست در اشخاص حساس شود. استبرق داراي خاصيت آنتي اكسيدان، ضد ميكروبي و ضد رشد سلولي است. در طب سنتي از برگ ها، ساقه و ريشه آن براي درمان زخم ها و امراض پوستي، اسهال، بيماري فيستول و سينوس مويي استفاده مي شود. در مناطق سواحلي آفريقا اين گياه براي ورم پوستي، اسهال خوني و واريس استفاده مي شود. در طب سنتي هندوستان از پودر خشك ريشه به طور مؤثري براي درمان برونشيت، آسم، امراض كبدي و طحال استفاده مي گردد و از شيرة آن براي درمان ريزش مو، دندان درد، تب نوبه، تورم مفاصل و رعشه استفاده مي شود. برگ هاي استبرق به عنوان داروي روماتيسم، اوريون و سوختگي در هندوستان استفاده مي شود. گل هاي استبرق براي درمان عوارض گوارشي، آكنه، در مناطق سواحلي غرب و مركز آفريقا استفاده مي گردد. برگ ها دارای cardenolides, steroids, tannins, glycosides, phenols, terpenoids, sugars, flavonoids, alkaloids and saponins و همچنین glycosides, calotropin, uscharin, calotoxin and calactin و داری ماده تلخ mudarine می باشد.
پوست تنه شامل polyphenols، teriterpene glycosides، flavonoids، flavonoids، tannins، coumarins، anthraquinones, saponins, cardiac glycosides, sterols, alkaloids می باشد. ریشه شامل alkaloids, flavanoids, glycosides, saponins ، terpenesمی باشد.
کاربرد صنعتی
تحقيقات نشان داده است از تمام اجزاء درختچة استبرق مي توان در مصارف مختلف استفاده کرد. همة قسمت هاي اين درخت زماني كه قطع شوند، قادر به توليد مقادير زيادي شيرة سفيد رنگ می باشند. اين شيره پس از جداسازي به وسيله سانتريفوژ شامل كائوچو، سرم و روغن مي باشد. استبرق يك منبع انرژي زيستي و سوخت زيستي در مناطق نيمه خشك محسوب مي شود. اين گياه داراي هيدروكربن هاي ارزشمند است كه مي تواند به جايگزين سوخت هاي ديزلي تبدیل شود. تركيب شيميايي شيرة سفيد رنگ بسيار پيچيده است. به طوريكه ٢٥ تا ٣٥ درصد از آن را كائوچوي طبيعي تشكيل مي دهد. از اين شيرة طبيعي به عنوان ماده اوليه ساخت تايرها، دستكش ها، مهرها، بادكنك ها، توپ هاي ورزشي و غيره استفاده مي شود. تنه اينگونه مي تواند جهت استفاده در صنايع ليگنوسلولزي از جمله كاغذ سازي مورد بررسي جامع قرار گيرد. الياف توليد شده از اين گياه برخلاف ساير الياف سلولزي طبيعي ديگر، دانسيته كمي (نه دهم گرم بر سانتی متر مکعب) دارند و تلاش شده است از ابريشم خام گلاذين اين گياه به عنوان ماده پركننده در ژاكت استفاده شود.
كاربرد در كشاورزي و محيط زيست
استقرار استبرق براي حفاظت از محيطزيست و به عنوان گونه پرستار براي بيشتر گونه هاي با ارزش، مناسب مي باشد، كه اين امر به راحتي توسط كشت نهال گلداني و يا تقسيم ريشه امكان پذير است. استبرق ها در رقابت با علف هاي هرز بلند، بوته ها و مخصوصا گرامينه ها، گياهان موجود را ضعيف كرده و بر آنان فائق مي آيند ولي سايه درختان آنها را حذف خواهند كرد. اين گياه بعضي اوقات در نواحي خشك يا ساحلي به علت زيبايي و اندازه مناسب، سهولت تكثير و مديريت، كشت مي گردد. اين گياه يك شاخص زيستي مفيد براي پايش آلودگي در مناطق شهري و حاشيه مي باشد.
استبرق داراي خاصيت تجمع زيستي انواع فلزات سنگين در برگ هاي خود مي باشد و از آنجايي كه اين گياه قادر است در اغلب خاك هاي آلوده زيست كند، از اين رو مي تواند به عنوان پالايشگر زيستي قوي در مناطق آلوده، فاضلاب هاي صنعتي يا آب هاي آلوده زيرزميني به كار گرفته شود. شيره درخت به عنوان شاخص زمين هاي در حال فرسايش در مناطق حارة غرب آفريقا استفاده مي شود.
تکثیر گیاه
تکثیر این گیاه از طریق بذر صورت می گیرد. زمان نشا کاری در اسفند ماه صورت می گیرد که در گلدان کاشته می شود. زمان نهال کاری از آذر لغایت اسفند ماه صورت می گیرد. بهترین روش توسعه استبرق قرق و حفاظت از پایه های طبیعی در تپه های ماسه ای است.