رازک

نام انگلیسی: Hops

نام علمی: Humulus lupulus

خانواده: Cannabinaceae                      

مقدمه

قدمت کشت رازک به بیش از یک هزار سال پیش می رسد . در اروپا آثار به جا مانده از سال 786 میلادی نشان می دهد این گیاه در برخی نقاط مانند باغها و فضای مربوط به کلیساها به خصوص اطراف منزل دنیس (از کشیشهای بلند پایه آن زمان) به عنوان یک گیاه دارویی کشت می شده است . در گذشته مردم از گلهای ماده و مخروطی شکل این گیاه برای معالجه بیماریهایی مانند مالاریا ، یرقان و ناراحتیهای گوارشی (به عنوان محرک ترشحات معده و تنظیم کار جهاز هاضمه) استفاده می کرده اند . بعدها به عنوان ماده ای خواب آور و آرام بخش مورد توجه قرار گرفت .

در اکثر فارماکوپه های معتبر از گلهای رازک ماده و اسانس آن به عنوان دارو یاد شده و خواص آرام بخشی و خواب آوری آنها مورد تاکید قرار گرفته است . از مواد موثره گلهای رازک به عنوان مدر (پاک کننده کلیه ها) و ضدعفونی کننده استفاده می شود .این مواد اثرهای هورمونی نیز از خود نشان می دهند .

در صنایع داروسازی از مواد موثره گلهای این گیاه داروهایی آرام بخش و خواب آور مانند لگاتین و هوالتا تولید می شود . از گلهای رازک در صنایع غذایی ، کنسروسازی و نوشابه سازی به عنوان طعم دهنده استفاده می شود . در حال حاضر بیش از 95 درصد رازکهای تولید شده در سراسر جهان در صنایع نوشابه سازی به خصوص تولید آب جو (ماءالشعیر) به عنوان طعم دهنده کاربرد دارد. مواد موثره گلهای رازک (اسانس و عصاره آن) خاصیت ضدعفونی کنندگی دارد . این مواد در صنایع بهداشتی و آرایشی کاربرد داشته و از آنها در تهیه شامپو ، کرم و محلولهای آرایشی جهت حفاظت پوست و مو استفاده می شود .

رازک در اکثر کشورهای اروپایی ، آمریکا ، شیلی و حتی استرالیا در سطوح وسیعی کشت می شود .

مشخصات گیاه

 رازک گیاهی دو پایه ، علفی ، چندساله و بالا رونده است .  هومولوس شامل گونه های متعددی است ولی گونه لوپولوس از زمانهای گذشته در برخی نقاط جهان کشت می شده است . اخیرا" در کشور ژاپن از گونه اسکاندس (با گونه جاپونیکوس هم نام می باشد) به منظور استفاده از الیافهای بلند آن در صنایع پارچه و کنف سازی استفاده می شود . از این رو این گیاه در سطوح وسیعی در ژاپن کشت می شود .  

اگرچه ((واویلوف)) منشا رازک را نواحی مدیترانه گزارش کرده است ، ولی این گیاه به طور وسیعی در مناطق معتدله نیمکره شمالی گسترش دارد و در اکثر کشورهای اروپایی به صورت خودرو می روید .

رازک به طور خودرو در جنگلهای غیر متراکم بید و در بین درختان نارون ، زبان گنجشک ، بلوط و در خاکهای مرطوب نقاط دیگر می روید . این گیاه تقریبا" در تمام کشورهای اروپایی کشت می شود .

رازک دارای ساقه ای بالا رونده است که ارتفاع آن در ارقام مختلف متفاوت و بین 5 تا 10 متر می باشد . ساقه این گیاه در جهت حرکت عقربه های ساعت (به سمت راست) حول قیم می پیچد .

رازک گیاهی دو پایه است . گلهای نر به صورت خوشه از بغل برگها روییده و به طرف پایین آویزان می شوند . گلهای ماده به شکل مخروطهای بیضی شکل و مجتمع می باشند . برای کشت همواره از گیاهان ماده استفاده می شود ، زیرا گلهای نر کیفیت مطلوبی (مقدار و نوع مواد موثره) ندارند . هنگام کاشت و تکثیر رازک باید توجه داشت تا شعاع سه کیلومتری ، انواع خودروی رازک وجود نداشته باشد . زیرا بر اثر انتقال دانه گرده آنها (به وسیله باد یا حشرات) بر روی گل گیاهان کشت شده ، بذر تولید و از کیفیت گلها به طور بارزی کاسته می شود .

طول و ضخامت ریزوم  در شرایط مختلف اقلیمی متفاوت می باشد . طول آن بین 20 تا 40 و قطر آن بین یک تا دو سانتی متر است . ریشه رازک بسیار سریع الرشد است و طول آن به سه تا پنج متر می رسد . از ریزوم انشعابهای متعددی خارج می گردد که به ریشه های تابستانی معروف بوده و کم و بیش سطحی می باشند . از ریزوم ساقه های زیرزمینی متعددی به نام ریشه رست (استلون) خارج می شود . ریشه رستها به صورت افقی قرار می گیرند و از رشد سریعی نیز برخوردارند . روی ریشه رست پس از هر 8 تا 10 بند (گره) یک ساقه به صورت قایم رشد می کند و گیاه جدیدی به وجود می آید .

از جوانه های رویشی موجود در ریزوم همه ساله در اوایل بهار 10 تا 15 (گاهی 30 تا 40) ساقه رشد می کند . ضخامت ساقه رازک بین 5/1 تا 3 سانتی متر است . ساقه ها شش گوش و برجسته هستند که از محل گوشه ها زوایدی کرک مانند که دو شاخه و کم و بیش زبر می باشند خارج میشود .

قسمت تحتانی رازک از سال دوم کم و بیش سخت و چوبی می شوند . ساقه از سطح خاک به طول 30 تا 40 سانتی متر به طور مستقیم و فاقد هر گونه انشعاب رشد می کند . از فاصله مذکور به بعد ساقه حاوی انشعابهای متعددی می شود که به قیم متصل می شوند و حول آن در جهت عقربه های ساعت می پیچند . رنگ ساقه در ارقام مختلف متفاوت است و از صفات گونه ای محسوب می شود و ممکن است سبز روشن (زرد مایل به سبز) سبز تیره یا کم و بیش قرمز مایل به سبز باشد .

تولید گل در محل شاخه های فرعی در ارقام مختلف متفاوت است و از فاصله 50 تا 150 سانتی متر از سطح زمین صورت می گیرد . به هر حال گلها روی شاخه های فرعی تشکیل می شوند . برگها متقابل ، پهن و پنجه ای شکل بوده و دارای سه تا پنج بریدگی (بندرت دارای هفت بریدگی) می باشد .

برگها به رنگ سبز تیره و به علت وجود زواید کرک مانند دارای سطحی ناصاف هستند . رازکهای کشت شده دارای گلهای مخروطی شکل می باشند . هر مخروط دارای 20 تا 60 قطعه پولک مانند است . گلها پس از رشد کامل ، مخروطی و کله قندی شکل می شوند . هر مخروط دارای یک محور کم و بیش طویل است که قطعات فلس مانند به طور متراکم و انبوه حول آن قرار می گیرند . فلسها کم و بیش مقعر هستند که در ناحیه تحتانی داخل آن ، حفره های مخصوص که حاوی مواد موثره می باشند قرار دارند . شکل و اندازه گلها در ارقام مختلف متفاوت است .

رازکهای وحشی معمولا" از گلهای نر که دارای دانه گرده می باشند تشکیل شده اند . محور گل (شاتون) در این نوع رازکها طویل است و ممکن است به 15 تا 20 سانتی متر نیز برسد .

گلهای ماده رازکهای کشت شده دارای کرکهای ترشحی به رنگ زرد لیمویی است و محتوی مواد موثره می باشند .

مواد موثره گلهای رازک شامل مواد و ترکیبات رزینی (12 تا 22 درصد) ، تاننها (4 تا 8 درصد) ، اسانس (5/0 تا 2 درصد) و فلاونوئیدها می باشند .

در میان مواد مذکور ترکیبات رزینی مهمترین ترکیبات موجود در گلهای رازک را تشکیل می دهند . مهمترین این ترکیبات ((هومولون)) است . این ماده در صنایع تولید ماءالشعیر از اهمیت خاصی برخوردار است . مهمترین مواد تشکیل دهنده ((هومولون)) را ((آلفا و بتا اسیدهای تلخ)) تشکیل می دهند و مقدار آن در ارقام مختلف و همچنین در قسمتهای مختلف گل متفاوت است . مقدار ((آلفا اسیدهای تلخ)) بین 4 تا 12 درصد است . مهمترین مواد تشکیل دهنده آلفا اسیدهای تلخ عبارتند از ((هومولون)) ، ((گومولون)) و ((آدهومولون)) .

((بتا اسیدهای تلخ)) انواع دیگری از ترکیبات رزینی هستند که در مقایسه با ((آلفا اسیدهای تلخ)) اهمیت کمتری دارند . مقدار این مواد بین چهار تا شش درصد است . مهمترین مواد تشکیل دهنده بتا اسیدهای تلخ عبارتند از : ((لوپولون)) ، ((پری لوپولون)) و ((ایزولوپولون)) . لوپولون از مواد و ترکیبات رزینی دیگری تشکیل شده است و تاکنون بیش از 200 نوع از آنها شناسایی شده که شامل رزینهای نرم مومی و رزینهای سخت (به مقدار 5/1 تا 2 درصد) می باشد .

مقدار اسانس و ترکیبات تشکیل دهنده آن در قسمتهای مختلف گل و همچنین در شرایط اقلیمی مختلف متفاوت است . تاکنون بیش از 40 ترکیب ترپنی یا ترپنوئیدی در اسانس گل رازک شناسایی شده است که مهمترین آنها عبارتند از میرسن ، ((بتاکاریوفیلن)) و ((هومولن)) .

مقدار مواد موثره در اوایل تشکیل گل کم است که با نمو کامل گل ، مقدار آنها به حداکثر می رسد .

رازک گیاهی همی کریپتوفیت است . اندامهای هوایی در طول دوره سرما بر اثر سرمازدگی خشک می شوند ولی ریشه زنده بوده و فعالیت خفیفی دارد . با مساعد شدن هوا جوانه های رویشی ریشه به فعالیت افتاده و به تشکیل ساقه و سایر اندامهای هوایی اقدام می نمایند .

رازک به طور متوسط 16 تا 18 سال عمر می کند . چنانچه شرایط اقلیمی محل رویش مناسب باشد طول عمر این گیاه به 30 تا 40 سال نیز می رسد ولی تا 8 الی 10 سال بازدهی اقتصادی دارد .

نیازهای اکولوژیکی

رازک در طول رویش به درجه حرارت زیادی نیاز ندارد . اندامهای هوایی این گیاه به سرما حساس ولی اندامهای زیرزمینی در برابر سرما مقاوم بوده و قادر به تحمل درجه حرارتهای پایین می باشند .

جوانه های رویشی ریزوم در دمای شش تا هشت درجه سانتی گراد شروع به رویش می کنند . در صورت افزایش دما سرعت رویش این جوانه ها افزایش می یابد . رازک در طول دوره رویش (از بدو رویش تا گلدهی) به 1700 تا 2000 روز درجه حرارت نیاز دارد . رازک را می توان در مناطقی که میانگین درجه حرارت سالانه 7 تا 11 درجه سانتی گراد باشد کشت کرد . افزایش دما (18 تا 20 درجه سانتی گراد) در آغاز رویش رازک مناسب نمی باشد . دمای مورد نیاز در طول دوره رویش گیاه 15 تا 18 درجه سانتی گراد است . این گیاه در مرحله گلدهی به بیشترین مقدار دما نیاز دارد . به طوری که میانگین دما در مرحله گلدهی 16 تا 18 درجه سانتی گراد مناسب است . در طول رویش گیاه (ماههای اردی بهشت – خرداد) تغییرات ناگهانی دما مناسب نیست و رشد و نمو رازک در دمای 10 درجه سانتی گراد متوقف می شود .

رازک در طول دوره رویش به مقادیر مناسبی نور نیاز دارد . به طوری که از آغاز رویش تا تشکیل مخروطی گیاهان به 1600 تا 1700 ساعت روشنایی نیاز دارند . در صورت کاهش نور در طول رویش از رشد و نمو ساقه ها و همچنین از تولید انشعابهای ساقه کاسته می شود و گیاهانی کم و بیش تنک و کم پشت تولید می شود . گلهای تولید شده در چنین شرایطی (نور کم) از مقادیر بسیار کم ماده موثره ((لوپولون)) برخوردار می شوند . از این رو این گیاه را باید در شرایط اقلیمی محل کشت طوری انتخاب شوند تا بوته ها به طور مناسب و یکسان از نور برخوردار شوند .

رازک اگرچه ریشه طویلی دارد و قادر به جذب آب از اعماق زمین است ولی به لحاظ سطح وسیع گیاه (12تا15 متر مربع در هر بوته) ضریب تعرق بسیار زیادی دارد . از این رو بارندگی نقش عمده ای در افزایش عملکرد محصول گل دارد . این گیاه در طول رویش به 550 600 میلی متر بارندگی نیاز دارد . بارندگی در ماههای مناسب در عملکرد گل و کمیت و کیفیت مواد موثره آن بسیار موثر است . بارندگی چنانچه در نیمه اول فصل بهار (فروردین – اردی بهشت) کمتر از مقدار آن در نیمه دوم بهار (اردی بهشت – خرداد ، مرحله تشکیل گل) باشد تاثیر مطلوبی در افزایش عملکرد گل خواهد داشت . کشت رازک در مناطق خشک مناسب نیست . کشت در چنین شرایطی سبب کاهش شدید عملکرد گل می شود . بارندگی فراوان و هوای سرد در اواخر تابستان (اواخر مرداد – اوایل شهریور) نیز مناسب نمی باشد و سبب کاهش عملکرد گل می شود .

رازک را نباید در مناطق بادخیز کشت کرد . زیرا بادهای شدید نه تنها سبب خوابیدن ساقه های بالارونده بر روی زمین می شود بلکه موجبات خرابی داربستها و قیم ها را فراهم می سازد .

رطوبت هوای محل رویش رازک نیز باید مناسب بوده و از تغییرات زیادی برخوردار نباشد . کشت این گیاه در اماکن مه آلود نه تنها سبب کاهش نور و در نتیجه کاهش مواد موثره گلها می شود ، بلکه در گسترش بیماریهای قارچی بسیار موثر است .

زمینهایی که رازک کشت می شود باید کاملا" صاف و فاقد هر گونه پستی و بلندی باشد . چنانچه این گیاه در زمینهای شیب دار کشت شود شیب زمین نباید از پنج درصد بیشتر باشد . زیرا استفاده از ماشین آلات و تنظیم آنها در زمینهای شیب دار با مشکل مواجه می شود . خاکهایی با بافت متوسط و با ضخامت زیاد و حاوی مقادیر فراوان ترکیبات گلسیم خاکهای مناسبی برای کشت رازک است .

کشت رازک در خاکهای رسی و خاکهایی با بافت نامناسب و همچنین خاکهایی که از مقادیر زیادی کربنات برخوردار باشند مناسب نیست و توصیه نمی شود .

کشت رازک در مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالا باشد نیز توصیه نمی شود .

((پی اچ)) خاک برای رازک بین 5/6 تا 7 مناسب است .

ارقام

در بیست سال اخیر تحقیقات زیادی به منظور تولید گیاهانی با خصوصیات مناسب انجام گرفته که حاصل این تحقیقات تولید ارقام متنوعی می باشد .

تقسیم بندی ارقام مختلف رازک برحسب خصوصیات بیولوژیکی به شرح زیر است :

1-رازک سرخ: از ارقام قدیمی است که در اروپا کشت می شود . ساقه و دمگل گیاهان متعلق به این رقم ، قرمز تیره است . دوره رویشی آن کوتاه و رشد و نمو ضعیف و کندی دارد . این رقم گلهای زیادی نیز تولید نمی کند . مخروطها و براکته ها باریک و بلند می باشند . گلها معطر (مقدار اسانس زیاد می باشد) و مقدار مواد تلخ آن کم است . از ارقام معروف متعلق به این گروه می توان از رقم ((چه)) نام برد .

2-رازک سبز: ساقه های گیاهان متعلق به این رقم ، طویل و از رشد سریعی برخوردارند . ساقه ها سبز رنگ و عملکرد گل بسیار زیاد است . گیاهان متعلق به این رقم دوره رویشی طویلی دارند . مخروطها ضخیم مقدار مواد تلخ و اسانس آنها متوسط است . از ارقام متعلق به این گروه می توان از رقم ((فرانسوی)) و رقم ((سالادین)) نام برد .

3-رازک دو رگ: برخی از رازکهای دورگاز نظر داشتن ماده موثره ((آلفا اسیدهای تلخ)) بسیار غنی می باشند . مخروطها در این نوع رازکها ضخیم و از مواد معطر و خوشبو (اسانس) تهی هستند . دوره رویشی رازکهای دو رگ متنوع است . از مهمترین ارقام متعلق به این گروه می توان از ((گلدبریورز)) ، ((نورترن بریوز)) ، ((رکورد)) و ((اطلس)) نام برد .

ارقام مختلف رازک را بر حسب نوع استفاده از آنها به گروههای متفاوتی به شرح زیر تقسیم می نمایند .

گروه اول به رازکهای بسیار معطر معروف هستند که از رازکهای گران قیمت محسوب می شوند . مهمترین این ارقام عبارتند از ((چه)) ، ((تتناناگی)) ، ((هالرتایی)) و سالادین .

گروه دوم به رازکهای معطر معروفند که شامل ارقام ((فرانسوی)) ، ((باچکایی)) و ((اسپالتی)) می باشند .

سومین گروه رازکهایی هستند که بیشترین مقدار ((آلفا اسیدهای تلخ)) را دارا می باشند . مهمترین آنها عبارتند از ((نورترن بریورز)) ، ((اطلس)) ، ((گلدبریورز)) و ((رکورد)) . در اکثر کشورهای اروپایی به منظور استفاده در صنایع آب جو سازی این نوع رازکها کشت می شود .

رازکها همچنین بر حسب دوره رویشی و زمان جمع آوری گل به صورت زیر طبقه بندی می شوند :

الف: رازکهای زودرس: دوره رویشی این نوع رازکها کوتاه و معمولا" بین 110 تا 120 روز است (از بدو هرس ریشه تا رسیدن گل) . این ارقام رشد و نمو کندی دارند و میزان محصول گل نیز کم می باشد (5/0 تا 7/0 تن در هکتار) . مهمترین آنها عبارتند از ((چه)) و ((تتاناگی)) .

ب:رازکهای میان رس : این نوع رازکها دوره رویشی متوسطی (بین 120 تا 130 روز) دارند . میزان محصول گل در چنین ارقامی 8/0 تا 2/1 تن در هکتار است . مهمترین آنها عبارتند از : ((نورترن بریورز)) ، ((سالادین)) و ((هالرتایی)) .

ج: رازکهای دیررس: طول دوره رویشی این گیاهان طویل و بین 135 تا 145 روز است . میزان عملکرد گل در این نوعرازکها بالا بوده و بین 1/0 تا 5/1 تن در هکتار می باشد . مهمترین ارقام متعلق به این گروه عبارتند از : ((گلدبریورز)) ، ((باچکایی)) ،((فرانسوی)) ، ((رکورد)) و ((اطلس)) .

برای کاشت رازک در مقیاس وسیع باید به تناسب از گیاهان زودرس ، دیرس و میان رس (10 تا 15 درصد زودرس ، 40 تا 45 درصد میان رس و 40 تا 50 درصد دیررس) استفاده کرد . زیرا از آن جا که گلهای ارقام مختلف در یک زمان نمی رسند امکان برداشت به موقع آنها در زمان مناسب وجود خواهد داشت و برداشت از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه خواهد بود . از مزایای دیگر آن داشتن گلهایی با کیفیتهای متفاوت است ، به طوری که به فراخور در صنایع مختلف می توان از آنها استفاده نمود .

کاشت و تولید

قسمت اعظم مراحل کاشت ، داشت و برداشت این گیاه مکانیزه است و توسط ماشین انجام می گیرد . رازک از گیاهانی است که تولید آن هزینه زیادی دارد (12 تا 20 هزار دلار برای هر هکتار) .

هنگام کاشت رازک باید به مراحل عمده و اساسی زیر توجه کرد :

-طراحی و برنامه ریزی کامل برای کاشت ؛

-تهیه اندامهای مناسب برای تکثیر ؛

-تهیه داربستهای مناسب و تعبیه قیم ها ؛

-آماده سازی خاک و کاشت گیاه ؛

-مراقبت و نگهداری از گیاهان پس از کاشت .

الف: طراحی و برنامه ریزی: قبل از کاشت باید مطالعات و محاسبات لازم برای کاشت مقادیر مشخصی از رازک به عمل آید . محاسبه و برنامه ریزی در مورد تعداد کارگران مورد نیاز (ساعت کار) تعداد وسایل مکانیکی مورد نیاز و زمان مناسب برای استفاده از آنها و همچنین محاسبه راندمان کار ماشینهای مورد استفاده مهم و ضروری است .

ضعیف ترین ماشین برداشت معمولا" قادر به برداشت 1000 تا 1200 بوته در ساعت (برابر 200 کیلوگرم رازک خشک در ساعت) است . به طوری که با 30 روز کار می توان 50 تا 60 هکتار زمین را برداشت کرد که با افزایش تعداد ماشینهای برداشت یا افزایش سرعت عمل آنها میزان برداشت محصول را در واحد هکتار می توان افزایش داد .

مطالعه شرایط اقلیمی (عوامل آب و هوایی و خاک) محلی که برای کاشت رازک مورد نظر   است ضرورت دارد . در این ارتباط کلیه عوامل اقلیمی مانند رطوبت ، شدت و زمان روشنایی ، نوع خاک و درجه حرارت باید منطبق با نیازهای اکولوژیکی این گیاه باشد . شرایط اقلیمی منطقه نیز باید منطبق با نیاز رقم یا ارقامی باشد که کشت می شوند .

پس از انجام مطالعات مذکور ، مراحل مختلف کار با زمان بندی ، دستگاهها و وسایل مورد نیاز و همچنین تعداد کارگران مورد نیاز مشخص و گزارش مربوطه باید تهیه شود .

ب: تهیه اندامهای مناسب برای تکثیر: کاشت و تکثیر رازک به روش رویشی و در مقیاس وسیع تنها از طریق قلمه های ریشه ای انجام می پذیرد . اگرچه از پیکر رویشی گیاه برای تکثیر آن می توان استفاده کرد ولی این روش مناسب نیست و احتمال رویش آنها در مقایسه با قلمه های ریشه ای بسیار ضعیف است .

تکثیر رویشی از طریق قلمه های ساقه : اقدام به جدا کردن ساقه هایی از ارقام مورد نظر می نمایند .

قلمه های مذکور باید کاملا" سالم و عاری از هر گونه آلودگی میکروبی ، ویروسی و یا قارچی باشند . این قلمه ها باید از ضخامت و طول مناسبی (20 تا 25 سانتی متر طول و به ضخامت بند انگشت) برخوردار بوده و حداقل دارای یک تا دو جوانه رویشی باشند و انتهای آنها حتی الامکان باید صاف باشد (توسط قیچی بریده شوند) . پس از انتخاب اندامهای مذکور آنها را در دسته های 50 تا 100 عددی بسته بندی نموده و خصوصیات رقم روی دسته ها نوشته می شود . در طول نگهداری این اندامها باید حتی الامکان از تبخیر قلمه ها جلوگیری شود . به طوری که اگر از رطوبت آنها به میزان 10 تا 15 درصد کاسته شود قلمه ها پژمرده شده و از خاصیت رویشی آنها به طور بارزی کاسته می شود . در صورت عدم نیاز به قلمه ها می توان آنها را برای مدتی در گودالهای مناسبی قرار داد و به طور متناوب روی آنها آب پاشید .

به منظور ریشه زایی قلمه های ساقه ، آنها را باید در نهالستانهای مخصوص که بستر آنها به این منظور آماده شده است و یا در گلدانهای یکبار مصرف کشت کرد .

جهت تسریع در رشد ، نمو و ریشه زایی قلمه ها ، مواد غذایی مناسب و همچنین آبیاری منظم آنها ضرورت دارد . خاکهای مناسب خاکهایی با بافت متوسط که حاوی مقادیر مناسبی مواد و عناصر غذایی باشد توصیه شده است . زمان مناسب برای کاشت قلمه ها در نهالستان فروردین – اردی بهشت می باشد . قلمه ها در ردیفهایی به فاصله 8/1 تا 3 متر کاشته می شوند . فاصله قلمه ها در طول ردیفها متفاوت است و به رقم بستگی دارد و بین 10 تا 15 سانتی متر ست . پس از ایجاد شیارهای مناسب قلمه ها را در فواصل معین داخل آن قرار داده و روی آنها را با خاک باید پوشاند .

به منظور افزایش رطوبت ، بهتر است به ضخامت 5 تا 10 سانتی مت بالات از سطح زمین روی آنها خاک ریخته شود . ریشه زایی قلمه ها به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و باید سه تا پنج مرتبه تحت آبیاری منظم قرار گیرند .

تکثیر رویشی رازک به وسیله ریشه : اواخر شهریور – اوایل مهر هنگامی که برگ گیاهان شروع به ریزش می نمایند زمان مناسبی برای جمع آوری قلمه های ریشه ای است . بدین منظور توسط ماشین مخصوص (ماشین هرس ریشه) اقدام به قطع ریشه ها از فاصله 10 تا 15 سانتی متری سطح خاک کرده و سپس کیفیت آنها را دسته بندی می کنند (در این مرحله اقدام به جمع آوری بقایای قیم ها نیز می شود .

چنانچه فرصت کافی برای کاشت نباشد ، بهتر است قلمه ها را در زیرزمین خشک نگهداری کرد یا پس از حفر گودالی در زمین قطعات ریشه ای را داخل آن قرار داد و روی آنها خاک ریخت .

پس از جمع آوری قلمه های ریشه ای باید آنها را کشت کرد . تعداد این قلمه ها در هر هکتار متفاوت است و به فاصله ردیفها بستگی دارد . به طور کلی در هر هکتار 30 تا 40 هزار قلمه ریشه ای را می توان کشت کرد .

از سال دوم رویش به بعد ، بهار زمان مناسبی برای جمع آوری قلمه های ریشه ای است . به طوری که تعداد قلمه های ریشه ای در فصل بهار هفت تا هشت مرتبه بیش از مقدار آن در سایر فصول است (در فصل بهار ریشه رستها را نیز می توان جمع آوری نمود) .

از ریشه هر گیاه می توان 10 تا 15 قلمه به طول 8 تا 10 سانتی متر انتخاب کرد . قلمه های انتخاب شده باید سالم و عاری از هر گونه آلودگی باشند . پس از انتخاب قلمه ها اقذام به کاشت آنها در محیطهای مناسب (خاکهای شنی – توربی) می نمایند . قلمه ها را نیز می توان در گلخانه هایی که خاکهای آنها مخلوطی از شن و هوموس است کشت کرد . فاصله ردیفها از یکدیگر 10 سانتی متر و فاصله قلمه ها از یکدیگر نیز 10 سانتی مت مناسب است .

پس از کاشت ریشه باید به ضخامت یک سانتی متر با خاک پوشیده شود . دمای مناسب برای رویش ریشه ها 20 تا 22 درجه سانتی گراد است . در اوایل کاشت خاک باید رطوبتی به میزان 80 درصد داشته باشد .

پس از رویش ریشه ها و ایجاد جوانه نیازی به این مقدار رطوبت (80 درصد) نمی باشد . در حضور دما و رطوبت کافی ریشه پس از 10 تا 15 روز رویش کرده و انشعابهای جدیدی به وجود می آورد . معمولا" پس از شش تا هشت هفته ریشه ها از رشد کافی برخوردار می شوند و آنها را می توان به زمین اصلی منتقل نمود.

جهت تسریع در انتقال ریشه ها به زمین اصلی بهتر است آنها را در پلاستیکهای مخصوص یا گلدانهای کاغذی یکبار مصرف کشت کرد (تحت شرایط گلخانه) . زیرا در زمان مناسب می توان آنها را با ماشین از گلخانه به محل اصلی منتقل کرد . در این صورت کار و هزینه کمتری مصرف می شود .

ج – آماده سازی خاک : رازک برای 16 تا 18 سال در یک منطقه باقی می ماند . از این رو زمین را برای کاشت این گیاه باید کاملا" آماده نمود .

پس از تسطیح زمینو اضافه کردن کودهای حیوانی کاملا" پوسیده شخم عمیقی به عمق 50 تا 80 سانتی متر زده می شود . در این مرحله می توان 65 درصد کودهای شیمیایی مورد نظر را به خاک اضافه کرد .

بهترین زمان برای شخم زمین اوایل تیر یا اواسط مرداد می باشد . برای کاشت بهاره می توان شهریور – مهر این عمل را انجام داد . در این صورت تابستان زمان مناسبی برای اضافه کردن کودهای حیوانی کاملا" پوسیده به زمین مورد نظر است .

هنگام شخم ، خاک را علیه آفات و بیماریها می توان ضدعفونی کرد . مواد ضدعفونی کننده متفاوت است و به نوع آفت و یا عوامل بیماریزای خاک بستگی دارد . به هر حال مواد مناسب برای ضدعفونی کردن خاک عبارتند از : بازودین 5 گ به مقدار 35 کیلوگرم در هکتار ، بازودین 10 گ به مقدار 5/17 کیلوگرم در هکتار ، فورادان 10 گ به مقدار 20 کیلوگرم در هکتار یا رووکیل 10 گ به مقدار 50 تا 100 کیلوگرم در هکتار .

پس از شخم ، زمین را باید تسطیح کرد . از آن جا که هنگام ساخت داربستها بر اثر تردد ماشینها زمین متراکم می شود لذا بهتر است زمین را مجددا" به عمق 25 تا 35 سانتی متر شخم زد .

د- تهیه داربست : رازک از نظر بیولوژیکی و مرفولوژیکی دارای اختصاصات خاصی است .به طوری که ساقه این گیاه بالارونده است و چنانچه روی زمین قرار گیرد از میزان محصول گل به طور چشمگیری کاسته می شود .

3/1 قسمت تحتانی ساقه رازک فاقد انشعابات است . انشعابهای ساقه ای که از نظر تولید گل بسیار مهم می باشنذ از 3/1 قسمت تحتانی به بعد به وجود می آیند . از این رو به منظور بهبود در کیفیت و کمیت محصول باید به تهیه داربستها و قیم های مناسبی برای این گیاه اقدام نمود .

رازکها در طول رویش به میزان قابل توجهی نور نیاز دارند (نورپسند می باشند). از آن جا که رازک دارای ساقه طویلی است (به طول شش تا هفت متر) لذا اتصال گیاه حول قیم سبب تسریع در استفاده آنها از نور می شود . بدین جهت قبل از کاشت باید تهیه داربستهای مناسب اقدام نمود . برای تهیه داربستها و تعبیه قیم ها به تیرکهای چوبی یا سیمانی و سیمهای مفتولی یا نخهای مناسب نایلونی نیاز است .

ابتدا به نصب تیرکها (به طور عمودی) در ردیفهایی به فاصله 10 تا 12 متر از یکدیگر اقدام می نمایند . جنس این تیرکها متفاوت است . ممکن است چوبی ، سیمانی یا نیمه سیمانی – چوبی باشند . تیرکها باید بسیار محکم در زمین قرار گیرند تا هنگام برداشت محصول توسط ماشین آسیبی به آنها نرسد .

نصب تیرکها در فواصل بیشتر مناسب نیست زیرا استحکام لازم را نخواهند داشت . نصب تیرکها در فواصل کمتر امکان تردد ماشینها و وسایل مکانیکی را دشوار می سازد . 12 متر فاصله تیرکها از یکدیگر مناسب است . به طوری که ، در این فاصله می توان اقدام به کاشت سه ردیف رازک به فاصله سه متر از یکدیگر نمود . وسعت مطلوب برای زمینهایی که به منظور نصب داربست آماده می شوند دو تا سه هکتار می باشد (به طول 200 تا 250 متر و به عرض 100 تا 150) .

طول تیرکها متفاوت است و به رقم گیاه مورد نظر بستگی دارد . چنانچه ارقام زودرس یا میان رس کشت گردد بهتر است طول تیرکها 6 تا 5/6 متر باشد ولی اگر از ارقام دیررس استفاده شود طول تیرکها باید هفت متر باشد . هنگام نصب باید توجه داشت که تیرکها نسبت به زمین کاملا" عمود باشند و به اندازه مناسب در داخل زمین قرار گیرند . به منظور اسستحکام تیرکها ، با استفاده از سیمهای بکسل به قطر 12 تا 14 میلی متر می توان آنها را به زمین محکم نمود .

پس از نصب تیرکها به اتصال نواحی فوقانی آنها توسط مفتولهایی به قطر 12 میلی متر اقدام نمایند . برای هر ردیف رازک ، دو ردیف سیم به قطر شش میلی متر در قسمت فوقانی آنها (در جهت عمود با مفتولهایی که تیرکها را به هم وصل نموده اند) قرار داده می شوند .

پس از تعبیه داربستها باید اطمینان کامل داشت که سیمهای مذکور شل نشوند و به اصطلاح شکم ندهند . زیرا در این صورت استفاده از وسایل مکانیکی (هنگام داشت و برداشت) را با مشکلات فراوانی مواجه می کند .

کاشت

کاشت رازک نیز از مراحل پرهزینه تولید این گیاه است . برای کاشت از قطعات ریشه ای سالم که از احتمال رویشی بالایی برخوردار باشند استفاده می شود . اگرچه از قلمههای ساقه می توان برای کاشت در زمین دایمی استفاده نمود ولی این روش بسیار پرهزینه است و احتمال رویش آنها در مقایسه با قطعات ریشه ای کمتر است . در صورت عدم دسترسی به قطعات ریشه و در مواقع ضروری می توان از قلمه های ساقه برای تکثیر رازک استفاده کرد .

از اواسط مهر تا اواخر فروردین هنگامی که هوا سرد نبوده و رطوبت کافی نیز وجود داشته باشد زمان مناسبی برای انتقال قلمه ها و کاشت آنها در زمین اصلی است . اگرچه قلمه ها را در فصل بهار می توان کشت کرد ولی کشت آنها در فصل پاییز مناسبتر است . زیرا ، از احتمال خشک شدن و عدم رویش قلمه ها به طور بارزی کاسته می شود .

پس از نصب داربستها زمین را باید مجددا" شخم زد . زیرا بر اثر ساخت داربست و عبور و مرور افراد و تردد ماشینها زمین متراکم و نامناسب می شود . پس از شخم ، زمین تسطیح و برای کاشت باید کاملا" آماده شود .

تعداد بوته در هر هکتار متفاوت است و به رقم گیاه بستگی دارد . برای ارقام زودرس و میان رس 12 تا 15 هزار بوته در هکتار توصیه می شود . فاصله گیاهان در طول ردیفها 90 تا 110 سانتی متر مناسب است .

برای ارقام دیررس 8 تا 11 هزار بوته در هر هکتار پیشنهاد می شود . در این صورت فاصله بوته در طول 120 تا 140 سانتی متر مناسب می باشد .

برای ارقامی که از دوره رویشی طویلی برخوردار دارند (مانند رقم گلدبریورز) تعداد مطلوب بوته 6 تا 7 هزار در هر هکتار و فاصله گیاهان در طول ردیفها 180 تا 200 سانتی متر مناسب می باشد .

پس از خارج کردن قلمه های مورد نظر از خاک خزانه و قبل از کاشت در زمین اصلی بهتر است آنها با محلول ارتوسید به مدت 6 تا 12 ساعت ضدعفونی کرده و پس از هرس ریشه (قطع انتهای ریشه) در زمینهای دایمی کشت شوند . هرس به گونه ای باید باشد تا تمام اندامهای تکثیر از شکل و اندازه کم و بیش یکسانی برخوردار شوند .

برای کشت قلمه ها در زمین اصلی ابتدا باید به حفر گودالی به عمق 30 تا 40 سانتی متر اقدام نمود و قلمه را داخل آن طوری قرار داد که جهت ریشه ها به طرف پایین باشد . و ریشه تقریبا" 15 سانتی متر پایین تر از سطح زمین قرار گیرد . سپس روی آن را با خاک پوشاند به طوری که به ضخامت 5 تا 8 سانتی متر از سطح گودال خاک ریخته شود .

اگر در بهار به انتقال قلمه ها به زمین اصلی اقدام شود ، بلافاصله پس از کشت باید زمین را آبیاری کرد .

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

پس از 110 تا 140 روز ، 30 تا 40 تن رازک (پیکر رویشی تازه) در هر هکتار تولید می شود . از این رو این گیاه در طول رویش به مواد و عناصر غذایی کافی نیاز دارد .

قبل از انتقال قلمه ها و در مرحله آماده ساختن زمین 40 تا 60 تن در هکتار کود حیوانی کاملا" پوسیده باید به زمین اضافه کرد . پس از کاشت ، هر سه تا چهار سال یکبار در فصل پاییز 35 تا 40 تن در هکتار کود حیوانی کاملا" پوسیده به خاک اضافه می شود .

در زمینهایی که رازک کشت می شود هر یکصد گرم خاک باید حاوی200 تا 250 میلی گرم ازت ، 35 تا 40 میلی گرم اکسید فسفر و 35 تا 50 میلی گرم اکسیدپتاس باشد .

گیاهان در آغاز رویش مقادیر فراوانی ازت و پتاس از خاک جذب می کنند . در حالی که نیاز رازک در مرحله گلدهی به فسفر بیش از سایر عناصر است .

تحقیقات نشان می دهد که برای تولید هر یکصد کیلوگرم پیکر رویشی خشک ، گیاهان 4/15 کیلوگرم ازت ، 7/11 کیلوگرم اکسیدفسفر ، 2/22 کیلوگرم اکسیدپتاس و 8/35 کیلوگرم اکسیدکلسیم از خاک جذب می کنند .

در افزودن کودهای ازت به زمینهایی که رازک کشت می شود باید دقت کرد . زیرا ازت فراوان نه تنها عملکرد گل را کاهش می دهد بلکه سبب ایجاد بوی نامطبوعی در گلها گشته و از کیفیت مواد موثره گلها به طور چشمگیری می کاهد . از این رو 3/1 ازت مورد نیاز گیاه در فصل پاییز ، 3/1 در فصل بهار هنگام هرس ریشه و 3/1 بقیه هنگامی باید اضافه شود که گیاهان به بالای داربست رسیده باشند . در ارتباط با کودهای فسفر و پتاس ، 3/2 این کودها در فصل پاییز و 3/1 بقیه در فصل بهار هنگام هرس ریشه باید به خاک اضافه شوند .

کلسیم نقش عمده ای در افزایش عملکرد گل و بهبود کیفیت مواد موثره آن دارد . از این رو برای کاشت رازک باید از زمینهایی استفاده کرد که از ترکیبات کلسیم غنی باشد . در چنین شرایطی به اضافه کردن کودهای کلسیم به خاک نیازی نیست . هنگام افزودن کودهای حیوانی باید زمان تقریبی تبدیل مواد آلی به مواد معدنی و قابل جذب شدن این مواد توسط گیاهان را محاسبه کرد . چنانچه این تبدیل سریع انجام گیرد باید در اضافه کردن ازت ، فسفر و پتاس دقت بیشتری شود .

مراقبت و نگهداری

رازک اگرچه در سال دوم رویش به گل می رود ولی برداشت گلها از سال سوم به بعد اقتصادی است . در این فاصله (تا برداشت محصول) گیاهان باید تحت مراقبتهای ویژه قرار گیرند .

پس از این که ارتفاع بوته ها به 20 سانتی متر رسید ساقه را باید حول قیمی که در پای آن تعبیه شده پیچاند . چنانچه هر بوته دارای چند شاخه باشد باید فقط دو تا سه شاخه را حول قیم قرار داد .

از اواخر خرداد علفهای هرز بین ردیفها را باید وجین کرد . وجین علفهای هرز را می توان با دست یا توسط ماشین انجام داد .

سال اول رویش در فصل تابستان ارقام نامناسب و بوته های بیمار را شناسایی و جمع آوری می کنند . چنانچه ارقام زودرس یا میان رس کشت شده باشند تیرماه ولی اگر ارقام دیررس کشت شده باشند اواخر مرداد زمان مناسبی برای خارج کردن بوته های بیمار و ارقام نامناسب از زمین است .

گیاهان در سال اول رویش به گل می نشینند . چون مقدار محصول در سال اول رویش بسیار کم است برداشت گلها با ماشین مقرون به صرفه نیست و بهتر است گلها با دست و توسط کارگر جمع آوری شوند .

سال اول رویش در اوایل آبان ساقه گیاهان را باید از ناحیه سطح زمین برید و آنها را در جای دیگری دور از مکان کشت قرار داد . این عمل را نباید با ماشین هرس ریشه انجام داد ، زیرا ریشه های جوان در سال اول و دوم قادر به تحمل شوک حاصل از این کار نخواهند بود و ریشه بر اثر جابه جایی ممکن است خشک شود .

واکاوی در فصل پاییز انجام می گیرد . در این فصل بوته های دیگر را جایگزین بوته های خشک شده باید کرد .

سال اول رویش در فصل پاییز 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت ، 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسیدفسفر و 140 تا 160 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس باید به خاک اضافه کرد .

سال دوم در اوایل بهار 60 تا 80 کیلوگرم ازت به خاک اضافه می شود و همچنین سله های ایجاد شده در فواصل بین ردیفها را باید شکست .

در سال دوم رویش ساقه های متعددی از قسمت فوقانی ریشه خارج می شود . در این صورت پیکر رویشی را باید طوری هرس کرد که فقط دو تا سه ساقه حول قیم قرار گیرد .

مراقبت و نگهداری از گیاهان در سال دوم رویش مانند اعمالی است که در سال اول انجام می گیرد .

به طور کلی مراقبت و نگهداری از رازک شامل مراقبت بهاری ، تابستانه و پاییزه می باشد .

مراقبتهای بهاری : اعمالی که در این فصل انجام می گیرد عبارتند از آماده سازی خاک ، حاصلخیز کردن زمین ، هرس ریشه ، مبارزه با علفهای هرز و کمک به قرار گرفتن گیاه حول قیم .

مراقبتهای تابستانه : کمک به پیچیدن گیاه حول قیم ، بریدن و جدا نمودن شاخه های قیم و نازا ، مبارزه با آفتها و بیماریها .

مراقبتهای پاییزه (پس از برداشت محصول) : بریدن ساقه ها ، آماده سازی خاک ، افزودن مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان به خاک .

اوایل بهار ، خاک فواصل بین ردیفها را باید برگردان کرد . این عمل نه تنها سبب از بین رفتن علفهای هرز می شود بلکه در تهویه خاک نیز موثر است .

در مرحله بعد باید به افزودن مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه به خاک اقدام نمود . در این مرحله / از مواد مذکور در اختیار گیاهان گذاشته می شود .

هرس ریشه نیز اعمالی است که باید در فصل بهار انجام گیرد . بدین منظور خاک روی ریشه به عمق 10 تا 15 سانتی متر کنار زده می شود و قسمت فوقانی ریشه قطع می گردد . برای این منظور ماشینهایی طراحی و ساخته شده که عمل هرس ریشه را به خوبی انجام می دهند . هرس ریشه از مراحل مهم و مشکل در فصل بهار محسوب می شود . از اهداف مهم هرس ریشه عبارتند از :

-از هر ریشه شاخه های متعددی رشد می کند . این شاخه ها نه تنها به سرعت پیر می شوند و مقدار کمی گل تولید می کنند بلکه سبب بسته شدن فاصله بین ردیفها شده و تردد ماشین آلات را با مشکل مواجه می کند . هرس مانع از رویش این شاخه ها می شود .

-از آن جا که در فواصل معین اقدام به نصب قیم می شود لذا ممکن است بر اثر رشد ریشه رستها گیاهان جدیدی به وجود آیند که هرس مانع از رویش ریشه رستها می شود .

-هرس سبب می شود که از ریشه ساقه های کمتری خارج شود ، و در نتیجه مواد غذایی بیشتری در اختیار گیاهان قرار می گیرند .

-هرس ریشه مانع از تشکیل جوانه های متعددی می شود . این جوانه ها سبب گسترش بی رویه ریشه می شود . هرس ریشه همچنین سبب جدا شدن اندامهای آلوده به ویروس ، قارچ یا سایر عوامل بیماری زا لز گیاه می شود .

تحقیقات نشان می دهد که هرس ریشه به طور قابل توجهی سبب افزایش محصول گل و بهبود کیفیت آن می شود .

هرس ریشه را از اوایل فروردین تا اوایل اردی بهشت می توان انجام داد . در فصول پاییز – زمستان هرس ریشه مناسب نیست مگر در مواقع خیلی ضروری . زیرا در این فصول پس از هرس ، گیاه به سرعت رشت کرده و شاخه های جدیدی به وجود می آیند و سرمازدگی سبب مرگ گیاه می شود .

زمان مناسب برای هرس ریشه رازکهایی که به منظور تولید ((هومولون)) کشت شده اند با توجه به نوع رقم متفاوت است . زمان مناسب برای هرس ریشه ارقام زودرس 26 فروردین تا 15 اردی بهشت و برای ارقام میان رس 21 فروردین تا 10 اردی بهشت است . از اوایل فروردین باید هرس ریشه ارقام دیررس را شروع نمود و تا 21 فروردین هرس این ارقام باید خاتمه یابد .

ارقامی که دوره رویشی آنها کوتاه است و زودتر از سایر ارقام به گل می روند نباید زود هرس شوند . زیرا در این صورت گلها از نمو سریعی برخوردار خواهند شد و میزان محصول نیز افزایش می یابد ولی فلس گلها ضخیم گشته و از کیفیت مواد موثره آنها به طور بارزی کاسته می شود . از این رو ، در این ارقام هرس باید با نهایت دقت و در زمان مناسب انجام گیرد تا حداکثر محصول با کمیت و کیفیت مناسب حاصل شود .

ارقامی که از دوره رویشی طولانی تری برخوردارند اگر هرس ریشه اوایل اردی بهشت انجام شود گلهایی کوچک و ضعیف به وجود می آورند . ولی اگر اوایل فروردین هرس شوند گلهای درشت با مواد موثره بیشتری حاصل می شود .

وسایل و ابزار مربوط به هرس ریشه رازک در ده سال اخیر پیشرفتهای زیادی کرده و انواع مختلفی از آنها به بازار آمده ولی تحقیقات نشان می دهد بازده ماشینی که قادر به انجام 200 ساعت کار در هکتار باشد مناسبتر است . این ماشینها معمولا" همزمان دو کار انجام می دهند . بدین معنی که در جلو تیغ محوری است که خاک را تا عمق مناسب کنار می زند سپس تیغه مخصوص دایره ای شکل که در پشت آن تعبیه شده است با سرعت زیادی حول محور خود می چرخد و به قطع قسمت مورد نظر ریشه اقدام می کند .

کیفیت عرس ریشه به عمق آن بستگی دارد و ناحیه فوقانی ریشه باید از قسمت مطلوب قطع شود . به طوری که اگر هرس عمیق باشد به طور بارزی سبب کاهش محصول می شود . اگر ریشه از ناحیه فوقانی تر قطع شود سبب تشکیل گیاهی با ساقه ضعیف شده و بر اثر وزش باد به سرعت می شکند . از این رو هرس باید به شکل مطلوب انجام گیرد و از قسمت فوقانی تا عمق 10 تا 15 سانتی متری قطع شود .

پس از هرس ریشه باید به مبارزه شیمیایی با علفهای هرز اقدام نمود . برای مبارزه با علفهای هرز گیاهان سه ساله می توان از علف کش آفالون به مقدار 7/1 تا 5/2 کیلوگرم در هکتار استفاده کرد .

اواخر دوره رویش رازک هنگامی که گیاه به انتهای قیم رسید و قسمت تحتانی ساقه چوبی شد می توان از علف کش رگلون یا گراماکسون استفاده کرد .

تکرار همه ساله تهیه قیم برای گیاه هزینه و نیروی زیادی را مصرف خود می کند . پس از هرس ریشه و وقتی ارتفاع گیاه به 30 تا 40 سانتی متر رسید آنها را باید حول قیم قرار داد .

تهیه قیم به اشکال متفاوتی صورت می گیرد . معمولا" یک تا پنج قیم در پای هر گیاه تعبیه می شود . قیم ها به اشکال معمولی ، مایل ، پیشرفته و همچنین به اشکال حروف انگلیسی یو ،ام، وی، و وای در پای بوته ها تعبیه می شوند . در اکثر کشورهای تولید کننده رازک معمولا" از قیم به شکل وی و وای استفاده می شود . اگر از هر ریشه دو ساقه به وجود آید بهتر است در بالای هر ردیف از رازکها دو رشته سیم افقی قرار گیرد دو قیم از پای هر گیاه به دو رشته سیم افقی محکم شوند .

پس از رشد گیاه و تولید ساقه باید در اواخر فروردین و اوایل اردی بهشت به قراردادن ساقه حول قیم مورد نظر اقدام نمود . ساقه ها باید یک اندازه باشند و دو ساقه از یک طرف گیاه و دو ساقه از طرف دیگر همان گیاه حول قیم های مورد نظر قرار گیرند .

در گذشته در بعضی کشورها از نخ پرک برای تهیه قیم استفاده می شد ، ولی استفاده از نخ به عنوان قیم مناسب نیست ، زیرا نه تنها هنگام کار با ماشین و همچنین بر اثر وزش باد به سرعت پاره می شود بلکه قادر به تحمل وزن زیاد گیاه نمی باشد . از این رو توصیه می شود که جنس قیم ها پلاستیکی ضخیم یا مفتولهای فلزی باشد .

در فصل تابستان گیاهانی را که حول قیم قرار ندارند باید به قیم متصل کرد . در غیر این صورت 20 تا 30 درصد از میزان محصول گل کاسته می شود . پس از این که گیاهان رشد کرده و به انتهای داربست رسیدند به تولید ساقه های جانبی اقدام می کنند . این ساقه ها مناسب نیستند و باید هرس شوند . چون طول ساقه های جانبی بر حسب نوع رقم متفاوت است ، هرس باید با توجه به خصوصیات ارقام انجام شود .

در طول رویش رازک ، اطراف ریشه پاجوشهای متعددی به وجود می آیند که آنها نیز باید هرس شوند . زیرا پاجوشها نه تنها سبب بسته شدن فواصل بین ردیفها می شوند بلکه در گسترش بیماریها نیز موثرند .

برای مبارزه با پاجوشها از علف کشهای رگلون یا گراماکسون می توان استفاده کرد .

در صورتی گیاهان طویل و انبوه باشند برای مبارزه با آفتها و بیماریهای آنها از محلول پاشهای موتوری قوی باید استفاده کرد .

برگهای قسمت پایین گیاهان معمولا" پهن و پیر هستند . این برگها نه تنها مانع رسیدن آفتاب به سایر قسمتها می شوند بلکه مقدار زیادی از مواد و عناصر غذایی خاک را جذب می کنند . از این رو هرس این برگها ضروری است .

از کارهای عمده دیگری که در فصل تابستان انجام می گیرد مبارزه مکانیکی با علفهای هرز است که سبب تهویه خاک و تسریع و رویش گیاهان نیز می شود .

آبیاری گیاهان باعث افزایش عملکرد گل به میزان 20 تا 25 درصد می شود . زمان مناسب برای آبیاری قبل از به گل رفتن گیاهان است . آبیاری قطره ای روش مناسبی برای آبیاری مزارع رازک است .

در طول رویش گیاهان ، آفتها و بیماریها ممکن است خسارات سنگینی به محصول وارد کنند .

از خطرناکترین بیماریهای رازک می توان از سفیدک دروغی و سفیدک حقیقی رازک نام برد .

در بیماری سفیدک دروغی در سطح فوقانی برگ لکه های زاویه داری به رنگ قهوه ای کم رنگ تشکیل می شود . در حالی که در سطح زیرین آنها پوشش خاکستری مایل به بنفش که اجتماعی از اندامهای تولیدمثل عامل بیماری است تشکیل می گردد . با افزایش بیماری تعداد لکه ها بیشتر می شود و قسمت اعظم برگها را می پوشاند . سرانجام به علت خشک شدن لکه ها ، برگها و بالاخره گیاه خشک می شود .

در بیماری سفیدک حقیقی لکه های سفید و کوچکی روی برگها و ساقه ها ظاهر می شود . سطح آلوده را گرد سفید رنگی فراگرفته و پس از مدتی پوشش قارچی هر دو سطح برگهار ار در بر می گیرد و این حالت به سرعت در سراسر مزرعه گسترش می یابد .

برای مبارزه با این بیماریها هر 5 تا 6 روز باید اقدام به سمپاشی گیاهان نمود و 10 تا 14 مرتبه سمپاشی را تکرار کرد .

از آفتهای عمده رازک می توان از شته رازک نام برد . این آفت از خانواده آفیدیده و راسته هوموپترا است . این شته در قسمت تحتانی برگ و حتی روی گل مستقر شده و شیره گیاه را می مکد . ماده بی بال این شته زنده زاست و 2 تا 3/2 میلی متر طول دارد و رنگ آن سبز روشن متمایل به زرد کاملا" شفاف است . استفاده از آفت کشهای مناسب نقش عمده ای در کنترل این آفت دارند . در این موارد باید از سمومی استفاده کرد که آفت به آنها مقاوم نشده باشد .

هنگامی که ارتفاع گیاهان به دو متر می رسد باید از سمپاشهای موتوری قوی استفاده کرد . در این مرحله برای هر هکتار احتیاج به 400 لیتر محلول سم نیاز است . هنگامی که ارتفاع بوته ها به بیش از دو متر می رسد به خاطر تراکم زیاد آنها نه تنها در هر هکتار به مقادیر بیشتری محلول سم (800 تا 1200 لیتر در هکتار) نیاز است بلکه سم پاشها باید بسیار قوی باشند تا بتوانند تمام قسمتهای گیاه را یمپاشی کنند .

در مرحله داشت می توان از سموم مختلف به طور مخلوط (آفت کشها و قارچ کشها) استفاده کرد . برای مبارزه با آفات و بیماریهای رازک باید همواره از سموم مجاز استفاده کرد و این سموم باید دوره کارنس کوتاهی نیز داشته باشند .

فصل پاییز بین ماههای مهر – آبان ، آن دسته از علفهای هرزی را که به همراه رازک حول قیم پیچیده اند و با کولتیواتور امکان جمع آوری آن نیست باید برداشت شوند . این علفها سبب انتقال بیماری به گیاه رازک می شوند .

در فصل پاییز همچنین مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان (اعم از کود شیمیایی و حیوانی) را باید به خاک اضافه کرد . پس از کوددهی خاک فواصل بین ردیفها را باید برگردان کرد . زیرا بر اثر تردد ماشین آلات مربوط به داشت ، خاکها متراکم می شود و امکان تهویه آن نیز کاهش می یابد .

برداشت محصول

برداشت گلهای گیاه رازک همواره با ماشین انجام می گیرد . هنگامی که گلها کاملا" رسیده و گیاهان پوشیده از گل باشند باید آنها را برداشت کرد . گلهای رسیده به رنگ زرد مایل به سبز می باشند . اگرچه رنگ گل در ارقام مختلف تا حدودی متفاوت است ولی هنگام برداشت ، گلها باید به اندازه نهایی خود رسیده باشند . در گلهای رسیده مقادیر فراوانی ((لوپولون)) در مجاری ترشحی وجود دارد که در این حالت مواد ترشح شده به رنگ زرد طلایی می باشند . لازم به یادآوری است که رنگ مذکور پنج تا هشت روز مشاهده می شود . در این مدت گلها به سرعت باید برداشت شوند . تاخیر در برداشت سبب تغییر رنگ مواد مترشحه می گردد و به طور بارزی از کیفیت دارو کاسته می شود . زمان جمع آوری گلها در ارقام مختلف وتفاوت است ولی معمولا" در اواسط مرداد یا اواخر شهریور زمان مناسبی برای برداشت گل رازک است .

اگرچه می توان گلها را توسط کارگر برداشت کرد ولی کار و هزینه بسیار زیادی (2000 تا 2500 ساعت کار در هکتار) را دربر دارد . از این رو در مقیاس وسیع کشت گلها را حتما" باید با ماشینهای مخصوص برداشت گل رازک جمع آوری کرد .

ماشینهایی که برای جدا کردن گلها از سایر قسمتها طراحی و ساخته شده است به شکل متحرک یا ثابت می باشند . در اکثر کشورها از ماشینهای ثابت برای برداشت گلها استفاده می شود . این ماشینها 12 متر پهنا و 2/4 متر ارتفاع دارند .

ابتدا به به بریدن گیاه از فاصله 60 تا 80 سانتی متری از سطح زمین اقدام می شود (به همراه قیم).

سپس روی کامیون به طور منظم قرار داده می شوند و برای جدا کردن گلها از سایر قسمتهای گیاه به مراکز مربوطه منتقل می شوند . به منظور جدا شدن گل از سایر قسمتها ، قسمت انتهایی ساقه روی تسمه دستگاه جدا کننده گل قرار می گیرد . در این دستگاه گلها و برگها از ساقه جدا و وارد محفظه خلا می شوند . در مرحله بعد گلها از سایر قسمتها که عمدتا" برگ هستند جدا شده و بر روی تسمه جداگانه قرار می گیرند و پس از خشک شدن به درون ظروف مخصوص ریخته می شوند .

تعداد برگها و گلها در ارقام مختلف متفاوت است . اگر تعداد برگها بیشتر باشند در این صورت عملکرد گل کم خواهد بود .

گلها همچنین باید از دمگل محکمی برخوردار باشند . استحکام دمگلها در ارقام مختلف متفاوت است .

مناسبترین ماشین برداشت ، ماشینی است که نه تنها دقیق و سریع باید بلکه علاوه بر جدا کردن گلها ، آنها را از سایر قسمتها جدا کرده و به ظروف مخصوص منتقل کند .

پس از برداشت ، گلها را باید به سرعت خشک کرد . اگر فاصله بین برداشت گلها و خشک کردن آنها طولانی باشد مواد موثره گلها تجزیه می شود و در کیفیت آنها تاثیر بسیار منفی خواهد گذاشت .

مقدار رطوبت گلها پس از برداشت در حدود 75 تا 80 درصد است و هنگام خشک شدن باید رطوبت آن در محور گل به 5/11 تا 5/12 درصد کاهش یابد . در این مرحله فلسها رطوبتی معادل 6 تا 8 درصد خواهند داشت .

برای خشک کردن گل نباید از دمای بیش از 60 درجه سانتی گراد استفاده شود . همچنین مدت زمان خشک شدن گلها نباید از 5/3 تا 6 ساعت تجاوز کند . زیرا خشک کردن گلها در زمان طولانی نه تنها سبب تجزیه مواد موثره رازک می شود ، بلکه سبب جدا شدن فلسها از یکدیگر گشته که خود نیز سبب کاهش کمیت و کیفیت مواد موثره آن می شود .

پس از خشک کردن گلها آنها را باید بسته بندی کرد . برای بسته بندی باید از ظروف مناسب استفاده کرد . عملکرد محصول گل خشک 5/0 تا 5/2 تن در هکتار است . نسبت گل تازه به گل خشک 4 به 1 می باشد .