کتان روغنی   

نام انگلیسی: Flax (linseed)

نام علمی: Linum usitaissimum L.

خانواده: Linaceae

مقدمه

سالها قبل از میلاد مسیح کتان روغنی در یونان کشت می شده است . کشت این گیاه در اروپا از سال 1805 میلادی به عنوان یک گیاه مهم صنعتی و دارویی آغاز شد .

در اکثر فارماکوپه های معتبر از کتان روغنی به عنوان یک گیاه دارویی یاد شده و خواص درمانی آن مورد بررسی قرار گرفته است . دانه های پودر شده و همچنین روغن حاصل از دانه های کتان مصرف دارویی دارند . از مواد موثره کتان در درمان اگزما ، مرطوب کردن پوستهای خشک و معالجه تورم پوستی استفاده می شود .

روغن مذکور حاوی مقادیر مناسبی ویتامین اف است و از این روغن به عنوان ملین آبسه ها و بعضی ناراحتیهای پوستی استفاده می شود .

کتان روغنی همه ساله در سطوح وسیعی در کشورهای آمریکا ، آرژانتین ، اروگوئه ، هند ، اتریش و مجارستان کشت می شود .

مشخصات گیاه

کتان روغنی گیاهی علفی ، یک ساله و متعلق به تیره کتان است . منشا این گیاه غرب مدیترانه گزارش شده است . کتان در 63 درجه عرض شمالی و 50 تا 55 درجه عرض جنوبی می روید . 200 گونه متعلق به جنس کتان شناخته شده است .

گونه اوسی تاتیسیموم دارای دو زیرگونه به نامهای اوسی تاتیسیموم (کتان کنفی) و مدیترانیوم (کتان روغنی) است .

ریشه این گیاه مستقیم و سفید رنگ و کم و بیش منشعب است و طول ریشه متفاوت و بین 100 تا 130 سانتی متر است . ساقه استوانه ای ، مستقیم ، صاف و فاقد کرک است . ارتفاع آن بین 40 تا 50 سانتی متر می باشد و انشعابهای زیادی دارد .

برگها بلند ، نیزه ای شکل به رنگ سبز یا سبز روشن و فاقد دمبرگ است . برگها به طور متناوب نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار می گیرند . طول برگها 5/2 و پهنای آن 4/0 سانتی متر است . هر برگ دارای یک تا سه بریدگی است . گلها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند . گل سفید ، صورتی ، آبی و یا بنفش رنگ است و هر گل دارای پنج کاسبرگ و پنج پرچم می باشد .

میوه از نوع کپسول و چند خانه ای است . داخل هر میوه چند دانه تشکیل می شود . میوه ها پس از رسیدن باز شده و دانه ها بیرون می ریزند . دانه ها تخم مرغی شکل ، مسطح و به رنگ قهوه ای روشن و یا قهوه ای تیره و براق است . طول دانه سه تا شش میلی متر و عرض آن به دو تا سه میلی می رسد . وزن هزار دانه آن 5 تا 13 گرم است .

دانه های کتان روغنی حاوی 30 تا 40 درصد روغن است . 40 تا 60 درصد روغن را ((اسیدلینولییک)) و 25 درصد آن را ((اسید لینولنیک)) تشکیل می دهد . روغن همچنین حاوی اسید استئاریک و اولییک می باشد .

غیر از اسیدهای چرب ، روغن شامل مواد موسیلاژی (به مقدار سه تا شش درصد) است که در معالجه برخی بیماریهای مربوط به پوست کاربرد دارد . قسمت اعظم مواد موسیلاژی را ((اسید گالاکتورونیک)) تشکیل می دهد . دانه های کتان همچنین حاوی پروتئین (25 درصد) ، فسفاتید (5/0 درصد) و همچنین گلیکوزیدهای سیانوژن و ویتامین اف است .

دوره رویش کتان کوتاه و بین 90 تا 120 روز است . چنانچه در فصل بهار کشت شود اولین گلها اواسط بهار (اواخر اردی بهشت ، اوایل خرداد) تشکیل می شوند .

نیازهای اکولوژیکی

کتان روغنی گیاهی است مدیترانه ای ، در طول رویش به هوای گرم و رطوبت کافی نیاز دارد .

بذر کتان در دمای یک تا دو درجه سانتی گراد پس از 7 تا 12 روز سبز می شود .

درجه حرارتهای پایین برای رویش این گیاه مناسب نیست و سبب کاهش کمیت و کیفیت محصول می شود . در مرحله جوانه زنی بذر ، چنانچه دما به 4- یا 5- درجه سانتی گراد برسد گیاه خشک می شود . مقاومت ارقام پاییزه کتان به سرما بیشتر است و گاهی 12- درجه سانتی گراد را هم تحمل می کند . به طور کلی گیاهانی که به رشد کامل رسیده اند سرما را بهتر از گیاهان جوان تحمل می کنند .

کتان را اگرچه در هر نوع خاکی می توان کشت کرد ولی خاکهای کاملا" سبک برای کشت این گیاه مناسب نیست . خاکهای عمیق با بافت متوسط ، حاصلخیز و غنی از کلسیم ، خاکهای مناسبی برای کشت کتان است .

تناوب کاشت

کتان روغنی را پس از گیاهانی مانند شبدر و یونجه می توان کشت کرد . این گیاه را همچنین می توان پس از غلات ، نخود و گیاهان وجینی مانند سیب زمینی ، چغندرقند کشت کرد . زیرا پس از برداشت این گیاهان زمین عاری از علف هرز می شود .

کتان نسبت به کشت مداوم حساس است و تکرار کشت آن در یک زمین پس از چهار تا شش سال انجام می گیرد . کشت دایمی کتان در یک زمین سبب کاهش شدید عملکرد در سالهای دوم و سوم کشت می شود .

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

کود حیوانی نقش عمده ای در افزایش عملکرد دانه کتان دارد . از این رو توصیه می شود فصل پاییز هنگام آماده سازی زمین 30 تا 40 تن در هکتار کود حیوانی به زمین اضافه شود .

کتان در طول رویش به مقادیر متوسطی ازت ، اکسید فسفر و اکسید پتاس نیاز دارد . این عناصر در فصل پاییز هنگام آماده ساختن زمین باید به خاک اضافه شوند . ازت فراوان سبب خوابیدن (ورس) گیاهان روی زمین شده و عملکرد را به شدت کاهش می دهد . فسفر برای این گیاه بسیار مهم است . فسفر نه تنها سبب افزایش عملکرد دانه و روغن آن می شود بلکه رسیدن محصول را نیز تسریع می کند . فصل پاییز هنگام آماده سازی خاک 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار کود ازت ، 100 کیلوگرم در هکتار کود فسفر و 75 تا 100 کیلوگرم در هکتار کود پتاس باید به زمین اضافه کرد.

آماده سازی خاک

در فصل پاییز شخم عمیقی زده می شود . سپس کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه باید به خاک اضافه شود . در اوایل بهار پس از شکستن کلوخها با دیسک ، بستر خاک را برای کشت بذر کتان باید کاملا" آماده نمود .

تاریخ و فواصل کاشت

زمان مناسب برای کاشت کتان روغنی اوایل بهار (نیمه دوم اسفند) است . بذرها در ردیفهایی به فاصله 15 تا 20 سانتی متر کشت می شود . عمق بذر کتان موقع کاشت متفاوت است و به بافت خاک بستگی دارد و معمولا" بین دو تا سه سانتی متر مناسب است . برای هر هکتار زمین به 90 تا 100 کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز است .

روش کاشت

بذر کتان به طور ردیفی و توسط بذر کار غلات در ردیفهای مناسب کشت می شود . پس از کشت برای تراکم بخشیدن به بستر سطحی خاک ، غلتک مناسبی باید زده شود . پس از کشت آبیاری مناسب سبب تسریع و یکنواختی در رویش بذر می شود .

مراقبت و نگهداری

چون رشد اولیه کتان روغنی کند است از این رو مبارزه با علفهای هرز ضرورت دارد . از علف کش سیس 67 قبل از کشت یا بعد از کشت و تا قبل از رویش بذر می توان استفاده کرد . علف کش دی ، ان ، او ، سی (با ماده موثره نوندا) را می توان به صورت انتخابی و هنگام رویش گیاه و تا قبل از تشکیل گل به کار برد .

کتان ممکن است در طول رویش توسط برخی عوامل بیماریزای قارچی آسیب ببیند .

قارچ لکه برگی یکی از بیماریهایی است که می تواند عملکرد را به شدت کاهش دهد . برگهای گیاهان مبتلا به قارچ لکه برگی لکه دار می شوند و طراوت و سرسبزی خود را از دست می دهند . در مناطق گرم و مرطوب خسارت این بیماری بسیار زیاد است .

قارچ عامل پوسیدگی ریشه (قارچ آلترناریا) و قارچ عامل بوته میری (قارچ فوزاریوم) از بیماریهایی است که صدمه های فراوانی به گیاه وارد می کند و عملکرد دانه را به شدت کاهش می دهد .

چنانچه آلترناریا سبب آلودگی شود روی برگهای کتان لکه هایی را ایجاد می کند ، که در نهایت سبب خشک شدن گیاه می شود .

رنگ طوقه گیاهان آلوده به قارچ بوته میری ابتدا قهوه ای و سپس تیره رنگ می شود . با پیشرفت بیماری گیاه کم کم پژمرده و کوتوله می شود . عامل این بیماری از راه ریشه ، آوندهای چوبی را مورد حمله قرار می دهد و در نتیجه سبب پژمردگی و خشک شدن گیاه می شود .

استفاده از بذرهای ضدعفونی شده ، سمپاشی بوته ها با سموم مانکوزوب ، دیتان یا کاپتان و همچنین کاربرد روشهای مناسب به زراعی مانند زمان کاشت مناسب ، آبیاری مناسب ، و سوزاندن گیاهان آلوده نقش عمده ای در مبارزه با این قارچ دارد .

تریپس کتان نیز از آفاتی است که در طول رویش گیاه می تواند صدماتی به محصول وارد کند. استفاده از افت کش های مناسب می تواند نقش عمده ای در کنترل این آفت داشته باشد.

برداشت محصول

هنگامی که قسمت زیادی از میوه ها (70 تا 75) رسیده باشند به برداشت آن اقدام می شود. رنگ میوه های رسیده قهوه ای روشن و دانه های آن قهوه ای و براق است. در این صورت می توان محصول را با ماشین برداشت غلات در یک مرحله برداشت کرد.

چنانچه بذرها به طور غیر یکسان برسند در این صورت بهتر است محصول در دو مرحله برداشت شود. در مرحله اول گیاهان را برداشت کرده و برای مدتی که به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد در مزرعه می ماند. در مرحله دوم، به کمک کمباین محصول را برداشت کرده انها را بوجاری و دانه ها را تمیز می کنند.

دانه های تمیز شده را در دمای 35 درجه سانتی گراد باد خشک کرد. رطوبت مجاز پس از خشک شدن دانه 9 درصد است. بذرهای خشک شده را در ظروف در بسته و دور از نور و رطوبت نگهداری می کنند.

عملکرد دانه کتان روغنی بین 1 تا 5/1 تن در هکتار است.