رازک

نام انگلیسی: Hops

نام علمی: Humulus lupulus

خانواده: Cannabinaceae                      

مقدمه

قدمت کشت رازک به بیش از یک هزار سال پیش می رسد . در اروپا آثار به جا مانده از سال 786 میلادی نشان می دهد این گیاه در برخی نقاط مانند باغها و فضای مربوط به کلیساها به خصوص اطراف منزل دنیس (از کشیشهای بلند پایه آن زمان) به عنوان یک گیاه دارویی کشت می شده است . در گذشته مردم از گلهای ماده و مخروطی شکل این گیاه برای معالجه بیماریهایی مانند مالاریا ، یرقان و ناراحتیهای گوارشی (به عنوان محرک ترشحات معده و تنظیم کار جهاز هاضمه) استفاده می کرده اند . بعدها به عنوان ماده ای خواب آور و آرام بخش مورد توجه قرار گرفت .

در اکثر فارماکوپه های معتبر از گلهای رازک ماده و اسانس آن به عنوان دارو یاد شده و خواص آرام بخشی و خواب آوری آنها مورد تاکید قرار گرفته است . از مواد موثره گلهای رازک به عنوان مدر (پاک کننده کلیه ها) و ضدعفونی کننده استفاده می شود .این مواد اثرهای هورمونی نیز از خود نشان می دهند .

در صنایع داروسازی از مواد موثره گلهای این گیاه داروهایی آرام بخش و خواب آور مانند لگاتین و هوالتا تولید می شود . از گلهای رازک در صنایع غذایی ، کنسروسازی و نوشابه سازی به عنوان طعم دهنده استفاده می شود . در حال حاضر بیش از 95 درصد رازکهای تولید شده در سراسر جهان در صنایع نوشابه سازی به خصوص تولید آب جو (ماءالشعیر) به عنوان طعم دهنده کاربرد دارد. مواد موثره گلهای رازک (اسانس و عصاره آن) خاصیت ضدعفونی کنندگی دارد . این مواد در صنایع بهداشتی و آرایشی کاربرد داشته و از آنها در تهیه شامپو ، کرم و محلولهای آرایشی جهت حفاظت پوست و مو استفاده می شود .

رازک در اکثر کشورهای اروپایی ، آمریکا ، شیلی و حتی استرالیا در سطوح وسیعی کشت می شود .

مشخصات گیاه

 رازک گیاهی دو پایه ، علفی ، چندساله و بالا رونده است .  هومولوس شامل گونه های متعددی است ولی گونه لوپولوس از زمانهای گذشته در برخی نقاط جهان کشت می شده است . اخیرا" در کشور ژاپن از گونه اسکاندس (با گونه جاپونیکوس هم نام می باشد) به منظور استفاده از الیافهای بلند آن در صنایع پارچه و کنف سازی استفاده می شود . از این رو این گیاه در سطوح وسیعی در ژاپن کشت می شود .  

اگرچه ((واویلوف)) منشا رازک را نواحی مدیترانه گزارش کرده است ، ولی این گیاه به طور وسیعی در مناطق معتدله نیمکره شمالی گسترش دارد و در اکثر کشورهای اروپایی به صورت خودرو می روید .

رازک به طور خودرو در جنگلهای غیر متراکم بید و در بین درختان نارون ، زبان گنجشک ، بلوط و در خاکهای مرطوب نقاط دیگر می روید . این گیاه تقریبا" در تمام کشورهای اروپایی کشت می شود .

رازک دارای ساقه ای بالا رونده است که ارتفاع آن در ارقام مختلف متفاوت و بین 5 تا 10 متر می باشد . ساقه این گیاه در جهت حرکت عقربه های ساعت (به سمت راست) حول قیم می پیچد .

رازک گیاهی دو پایه است . گلهای نر به صورت خوشه از بغل برگها روییده و به طرف پایین آویزان می شوند . گلهای ماده به شکل مخروطهای بیضی شکل و مجتمع می باشند . برای کشت همواره از گیاهان ماده استفاده می شود ، زیرا گلهای نر کیفیت مطلوبی (مقدار و نوع مواد موثره) ندارند . هنگام کاشت و تکثیر رازک باید توجه داشت تا شعاع سه کیلومتری ، انواع خودروی رازک وجود نداشته باشد . زیرا بر اثر انتقال دانه گرده آنها (به وسیله باد یا حشرات) بر روی گل گیاهان کشت شده ، بذر تولید و از کیفیت گلها به طور بارزی کاسته می شود .

طول و ضخامت ریزوم  در شرایط مختلف اقلیمی متفاوت می باشد . طول آن بین 20 تا 40 و قطر آن بین یک تا دو سانتی متر است . ریشه رازک بسیار سریع الرشد است و طول آن به سه تا پنج متر می رسد . از ریزوم انشعابهای متعددی خارج می گردد که به ریشه های تابستانی معروف بوده و کم و بیش سطحی می باشند . از ریزوم ساقه های زیرزمینی متعددی به نام ریشه رست (استلون) خارج می شود . ریشه رستها به صورت افقی قرار می گیرند و از رشد سریعی نیز برخوردارند . روی ریشه رست پس از هر 8 تا 10 بند (گره) یک ساقه به صورت قایم رشد می کند و گیاه جدیدی به وجود می آید .

از جوانه های رویشی موجود در ریزوم همه ساله در اوایل بهار 10 تا 15 (گاهی 30 تا 40) ساقه رشد می کند . ضخامت ساقه رازک بین 5/1 تا 3 سانتی متر است . ساقه ها شش گوش و برجسته هستند که از محل گوشه ها زوایدی کرک مانند که دو شاخه و کم و بیش زبر می باشند خارج میشود .

قسمت تحتانی رازک از سال دوم کم و بیش سخت و چوبی می شوند . ساقه از سطح خاک به طول 30 تا 40 سانتی متر به طور مستقیم و فاقد هر گونه انشعاب رشد می کند . از فاصله مذکور به بعد ساقه حاوی انشعابهای متعددی می شود که به قیم متصل می شوند و حول آن در جهت عقربه های ساعت می پیچند . رنگ ساقه در ارقام مختلف متفاوت است و از صفات گونه ای محسوب می شود و ممکن است سبز روشن (زرد مایل به سبز) سبز تیره یا کم و بیش قرمز مایل به سبز باشد .

تولید گل در محل شاخه های فرعی در ارقام مختلف متفاوت است و از فاصله 50 تا 150 سانتی متر از سطح زمین صورت می گیرد . به هر حال گلها روی شاخه های فرعی تشکیل می شوند . برگها متقابل ، پهن و پنجه ای شکل بوده و دارای سه تا پنج بریدگی (بندرت دارای هفت بریدگی) می باشد .

برگها به رنگ سبز تیره و به علت وجود زواید کرک مانند دارای سطحی ناصاف هستند . رازکهای کشت شده دارای گلهای مخروطی شکل می باشند . هر مخروط دارای 20 تا 60 قطعه پولک مانند است . گلها پس از رشد کامل ، مخروطی و کله قندی شکل می شوند . هر مخروط دارای یک محور کم و بیش طویل است که قطعات فلس مانند به طور متراکم و انبوه حول آن قرار می گیرند . فلسها کم و بیش مقعر هستند که در ناحیه تحتانی داخل آن ، حفره های مخصوص که حاوی مواد موثره می باشند قرار دارند . شکل و اندازه گلها در ارقام مختلف متفاوت است .

رازکهای وحشی معمولا" از گلهای نر که دارای دانه گرده می باشند تشکیل شده اند . محور گل (شاتون) در این نوع رازکها طویل است و ممکن است به 15 تا 20 سانتی متر نیز برسد .

گلهای ماده رازکهای کشت شده دارای کرکهای ترشحی به رنگ زرد لیمویی است و محتوی مواد موثره می باشند .

مواد موثره گلهای رازک شامل مواد و ترکیبات رزینی (12 تا 22 درصد) ، تاننها (4 تا 8 درصد) ، اسانس (5/0 تا 2 درصد) و فلاونوئیدها می باشند .

در میان مواد مذکور ترکیبات رزینی مهمترین ترکیبات موجود در گلهای رازک را تشکیل می دهند . مهمترین این ترکیبات ((هومولون)) است . این ماده در صنایع تولید ماءالشعیر از اهمیت خاصی برخوردار است . مهمترین مواد تشکیل دهنده ((هومولون)) را ((آلفا و بتا اسیدهای تلخ)) تشکیل می دهند و مقدار آن در ارقام مختلف و همچنین در قسمتهای مختلف گل متفاوت است . مقدار ((آلفا اسیدهای تلخ)) بین 4 تا 12 درصد است . مهمترین مواد تشکیل دهنده آلفا اسیدهای تلخ عبارتند از ((هومولون)) ، ((گومولون)) و ((آدهومولون)) .

((بتا اسیدهای تلخ)) انواع دیگری از ترکیبات رزینی هستند که در مقایسه با ((آلفا اسیدهای تلخ)) اهمیت کمتری دارند . مقدار این مواد بین چهار تا شش درصد است . مهمترین مواد تشکیل دهنده بتا اسیدهای تلخ عبارتند از : ((لوپولون)) ، ((پری لوپولون)) و ((ایزولوپولون)) . لوپولون از مواد و ترکیبات رزینی دیگری تشکیل شده است و تاکنون بیش از 200 نوع از آنها شناسایی شده که شامل رزینهای نرم مومی و رزینهای سخت (به مقدار 5/1 تا 2 درصد) می باشد .

مقدار اسانس و ترکیبات تشکیل دهنده آن در قسمتهای مختلف گل و همچنین در شرایط اقلیمی مختلف متفاوت است . تاکنون بیش از 40 ترکیب ترپنی یا ترپنوئیدی در اسانس گل رازک شناسایی شده است که مهمترین آنها عبارتند از میرسن ، ((بتاکاریوفیلن)) و ((هومولن)) .

مقدار مواد موثره در اوایل تشکیل گل کم است که با نمو کامل گل ، مقدار آنها به حداکثر می رسد .

رازک گیاهی همی کریپتوفیت است . اندامهای هوایی در طول دوره سرما بر اثر سرمازدگی خشک می شوند ولی ریشه زنده بوده و فعالیت خفیفی دارد . با مساعد شدن هوا جوانه های رویشی ریشه به فعالیت افتاده و به تشکیل ساقه و سایر اندامهای هوایی اقدام می نمایند .

رازک به طور متوسط 16 تا 18 سال عمر می کند . چنانچه شرایط اقلیمی محل رویش مناسب باشد طول عمر این گیاه به 30 تا 40 سال نیز می رسد ولی تا 8 الی 10 سال بازدهی اقتصادی دارد .

نیازهای اکولوژیکی

رازک در طول رویش به درجه حرارت زیادی نیاز ندارد . اندامهای هوایی این گیاه به سرما حساس ولی اندامهای زیرزمینی در برابر سرما مقاوم بوده و قادر به تحمل درجه حرارتهای پایین می باشند .

جوانه های رویشی ریزوم در دمای شش تا هشت درجه سانتی گراد شروع به رویش می کنند . در صورت افزایش دما سرعت رویش این جوانه ها افزایش می یابد . رازک در طول دوره رویش (از بدو رویش تا گلدهی) به 1700 تا 2000 روز درجه حرارت نیاز دارد . رازک را می توان در مناطقی که میانگین درجه حرارت سالانه 7 تا 11 درجه سانتی گراد باشد کشت کرد . افزایش دما (18 تا 20 درجه سانتی گراد) در آغاز رویش رازک مناسب نمی باشد . دمای مورد نیاز در طول دوره رویش گیاه 15 تا 18 درجه سانتی گراد است . این گیاه در مرحله گلدهی به بیشترین مقدار دما نیاز دارد . به طوری که میانگین دما در مرحله گلدهی 16 تا 18 درجه سانتی گراد مناسب است . در طول رویش گیاه (ماههای اردی بهشت – خرداد) تغییرات ناگهانی دما مناسب نیست و رشد و نمو رازک در دمای 10 درجه سانتی گراد متوقف می شود .

رازک در طول دوره رویش به مقادیر مناسبی نور نیاز دارد . به طوری که از آغاز رویش تا تشکیل مخروطی گیاهان به 1600 تا 1700 ساعت روشنایی نیاز دارند . در صورت کاهش نور در طول رویش از رشد و نمو ساقه ها و همچنین از تولید انشعابهای ساقه کاسته می شود و گیاهانی کم و بیش تنک و کم پشت تولید می شود . گلهای تولید شده در چنین شرایطی (نور کم) از مقادیر بسیار کم ماده موثره ((لوپولون)) برخوردار می شوند . از این رو این گیاه را باید در شرایط اقلیمی محل کشت طوری انتخاب شوند تا بوته ها به طور مناسب و یکسان از نور برخوردار شوند .

رازک اگرچه ریشه طویلی دارد و قادر به جذب آب از اعماق زمین است ولی به لحاظ سطح وسیع گیاه (12تا15 متر مربع در هر بوته) ضریب تعرق بسیار زیادی دارد . از این رو بارندگی نقش عمده ای در افزایش عملکرد محصول گل دارد . این گیاه در طول رویش به 550 600 میلی متر بارندگی نیاز دارد . بارندگی در ماههای مناسب در عملکرد گل و کمیت و کیفیت مواد موثره آن بسیار موثر است . بارندگی چنانچه در نیمه اول فصل بهار (فروردین – اردی بهشت) کمتر از مقدار آن در نیمه دوم بهار (اردی بهشت – خرداد ، مرحله تشکیل گل) باشد تاثیر مطلوبی در افزایش عملکرد گل خواهد داشت . کشت رازک در مناطق خشک مناسب نیست . کشت در چنین شرایطی سبب کاهش شدید عملکرد گل می شود . بارندگی فراوان و هوای سرد در اواخر تابستان (اواخر مرداد – اوایل شهریور) نیز مناسب نمی باشد و سبب کاهش عملکرد گل می شود .

رازک را نباید در مناطق بادخیز کشت کرد . زیرا بادهای شدید نه تنها سبب خوابیدن ساقه های بالارونده بر روی زمین می شود بلکه موجبات خرابی داربستها و قیم ها را فراهم می سازد .

رطوبت هوای محل رویش رازک نیز باید مناسب بوده و از تغییرات زیادی برخوردار نباشد . کشت این گیاه در اماکن مه آلود نه تنها سبب کاهش نور و در نتیجه کاهش مواد موثره گلها می شود ، بلکه در گسترش بیماریهای قارچی بسیار موثر است .

زمینهایی که رازک کشت می شود باید کاملا" صاف و فاقد هر گونه پستی و بلندی باشد . چنانچه این گیاه در زمینهای شیب دار کشت شود شیب زمین نباید از پنج درصد بیشتر باشد . زیرا استفاده از ماشین آلات و تنظیم آنها در زمینهای شیب دار با مشکل مواجه می شود . خاکهایی با بافت متوسط و با ضخامت زیاد و حاوی مقادیر فراوان ترکیبات گلسیم خاکهای مناسبی برای کشت رازک است .

کشت رازک در خاکهای رسی و خاکهایی با بافت نامناسب و همچنین خاکهایی که از مقادیر زیادی کربنات برخوردار باشند مناسب نیست و توصیه نمی شود .

کشت رازک در مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالا باشد نیز توصیه نمی شود .

((پی اچ)) خاک برای رازک بین 5/6 تا 7 مناسب است .

ارقام

در بیست سال اخیر تحقیقات زیادی به منظور تولید گیاهانی با خصوصیات مناسب انجام گرفته که حاصل این تحقیقات تولید ارقام متنوعی می باشد .

تقسیم بندی ارقام مختلف رازک برحسب خصوصیات بیولوژیکی به شرح زیر است :

1-رازک سرخ: از ارقام قدیمی است که در اروپا کشت می شود . ساقه و دمگل گیاهان متعلق به این رقم ، قرمز تیره است . دوره رویشی آن کوتاه و رشد و نمو ضعیف و کندی دارد . این رقم گلهای زیادی نیز تولید نمی کند . مخروطها و براکته ها باریک و بلند می باشند . گلها معطر (مقدار اسانس زیاد می باشد) و مقدار مواد تلخ آن کم است . از ارقام معروف متعلق به این گروه می توان از رقم ((چه)) نام برد .