هندوانه ابوجهل (حنظل)

نام انگلیسی: Bitter cucumber

نام علمی: Citrullus colocyntus

خانواده: Cucurbitaceae

مقدمه

حنظل در ادبیات و فرهنگ نامه ایران و برخی از کشورهاي دیگر سمبل تلخى شدید است. نام دیگر این گیاه،خربزه روباه، حنظل، عجاف، مرارة الصحاري، علقم، اندراین، ملیا، شرنگ، کوت، خیارگرگو، اندران و تنبري می باشد. وجود دانه کوچک و مشخص آن در چندین منطقه باستان شناسی اولیه در آفریقای شمالی و شرق به خصوص در مصر ثبت شده است که مربوط به 2850 تا 3650 سال قبل از میلاد است. گفته می شود که بدویان صحریی یک نوع نان با دانه های آن تهیه می کنند. در سال های 1600 از مرکز پیدایش به آمریکا و اروپا انتقال یافته است و از هندوستان وارد ایران شده است.

مشخصات گیاه

هندوانه ابوجهل گیاهی یک ساله یا چند ساله و علفی است. ریشه این گیاه بزرگ، گوشتی، چند ساله و راست است. ساقه آن رونده بوده که در همه جهات رشد می کند و تمایل به بالا رفتن دارد. برگ ها پنجه ای و دارای 3 تا 7 لوب هستند. گل ها زرد رنگ و تکی در زاویه برگ ها تشکیل می شوند. هر گل 5 گلبرگ دارد. گل های نر و ماده جدا از یکدیگر و بر روی یک بوته هستند. گل های ماده دارای تخمدانی کرک دار و گرد بوده و از این طریق می توان از گل های نر، آنها را متمایز کرد. میوه ها صاف، با قطر 5 تا 10 سانتی متر و به شدت تلخ هستند. پوست میوه آن صاف، سبز و زرد رنگ و در دوران بلوغ براق است. درون میوه بافتی خشک، اسفنجی و تلخ دارد که بذر ها را در خود جای می دهد. هر گیاه می تواند 15 تا 30 میوه تولید کند. بذر ها خاکستری و تلخ می باشند. در درون میوه ها، دانه های بسیاری به تعداد 200 تا 300، به طول 6 تا 8 میلی متر و به عرض 4 تا 5 میلی متر جای دارد.

میوه خشک شده آن، فاقد بو ولی دارای طعم بسیار تلخ و لعابی است.

پراکنش جغرافیایی

در مدیترانه، هند، سیلان و شمال آفریقا پرورش می یابد و در ایران نیز در لرستان، فارس، کرمان، اهواز، بلوچستان، کویر لوت و یزد، خراسان به صورت وحشی می روید.

نیازهای اکولوژیکی

این گیاه در مناطق مختلف کویري و بایر، خاک هاي قلیایی و شور پراکندگی داشته، بین تپه هاي ماسه اي پرورش می یابد و مقاومت زیادي به تنش آب و شوري دارد.

قسمت مورد استفاده

قسمت مورد استفاده این گیاه میوه آن است. برای استفاده های درمانی، میوه رسیده گیاه را در فاصله ماه های تیر و مرداد می چیند و پس از خشک کردن، به کمک کارد های نوک تیز، پوست آنرا جدا می سازند و یا آنکه قبل از خشک کردن میوه، این عمل را انجام می دهند. منشاء این گونه میوه ها که قبل از خشک کردن، پوست آنها را جدا کرده باشند، ایران ذکر شده است.

ترکیبات شیمیایی و خواص درمانی

میوه این گیاه دارای گلوکزید قابل تبلوری با طعم بسیار تلخ، به نام کولوسنتین است. این ماده اگر هیدرولیز گردد، گلوگز و ماده ای به نام کولوسنتئین می دهد. میوه این گیاه علاوه بر مواد مذکور دارای کولوسنتی لین، سیترولین، سیترول لول، ماده روغنی (در دانه ها)، مواد صمغی، مواد پکتیکی و املاح مختلف است. بذر غنی از پروتئین و چربی است. میزان چربی بذر 17 – 19 % است. که در بر گیرنده 67 – 73 % لینولئیک اسید، 10 – 16 % اولئیک اسید، 5 – 8 % استیریک اسید و 9 – 12 % پالمتیک اسید است. علاوه بر این، بذر ها مقدار زیادی آرژینین، تریپتوفان و آمینو اسید های سولفوردار دارند. کولوسنتین از نظر درمانی، اثر مسهلی قوی دارد.

میوه این گیاه دارای خاصیت مسهلی قوی با اثر قاطع است. در موارد ضعف اعمال روده، فلج ناحیه امعاء و احشاء، آب آوردن انساج  و بیماری های کبدی و گاهی نیز به عنوان قاعده آور به کار می رود. میوه این گیاه در احتقان مغزی به منظور دور کردن خون از مغز و توجه آن به قسمت های دیگر بدن مصرف می شود. از میوه این گیاه در مواردی باید به عنوان مسهل استفاده به عمل آورد که مصرف یک مسهل قوی، ضروری تشخیص داده شود. باید توجه داشت که میوه این گیاه به هیچوجه نباید برای مبتلایان به ورم روده و یا برای زنان بار دار، تجویز گردد.

در دامپزشکی از میوه آن برای مصارف مشابه استفاده به عمل می آورند. مصرف فرآورده های میوه این گیاه به علت دارا بودن مواد موثری قوی، امروزه معمول نیست.

در طب سنتی بسیاری از کشور ها از جمله ایران تجویز میوه این گیاه جهت کاهش قند خون متداول است.

مضرات

میوه این گیاه بسیار سمی است و مصرف مقدار زیاد آن باعث اسهال خونی  و در نهایت مرگ می شود. این گیاه می تواند سبب تشنج، سکته و حتی مرگ شود. این گیاه با دارویی مانند Digoxin, Warfarin و دارو های مدر تداخل دارویی دارد.

تکثیر گیاه

این گیاه با بذر به راحتی قابل تکثیر است.