جین سنگ

نام انگلیسی: Ginseng

نام علمی: Panax spp.

خانواده: Araliaceae                       

مقدمه

جین سنگ از قدیمی ترین گیاهان دارویی شناخته شده نزد مردم چین است . استفاده از این گیاه توسط مردم چین به هزاران سال پیش می رسد . ((جین سنگ)) از کلمه چینی ((شن سنگ)) و به معنی ریشه آدم نما مشتق شده است . زیرا، ریشه این گیاه شباهت زیادی به شکل انسان دارد .

جین سنگ از قرن هجدهم میلادی به عنوان یک گیاه ارویی مهم مورد توجه قرار گرفت . به طوری که ، تولید گونه های مختلف این گیاه از سال 1800 در آمریکا و کانادا آغاز گردید .

از مواد موثره این گیاه در صنایع دارویی ، غذایی و آرایشی و بهداشتی استفاده می شود .

در صنایع دارویی جین سنگ ارزش فراوانی دارد . به طوری که ((پاناکس)) از کلمه یونانی ((پاناسه)) به معنای نوشدارو و جین سنگ نیز به معنای اعجاز دنیاست که به خاصیت شفابخشی این گیاه اشاره دارد . در نسخه های قدیمی از جین سنگ به عنوان تقویت کننده ، محرک و مقوی استفاده می شود . تحقیقات نشان می دهد که مواد موثره این گیاه مقاومت طبیعی بدن را افزایش می دهد . بدون هیچ گونه اثر سوء بر بدن توانایی حفظ بنیه فکری و جسمانی بدن را در سطح مطلوبی داراست . مواد موثره این گیاه به اشکال مختلف دارویی مانند کپسول ، قرص ، شربت ، کرم و پماد فرموله شده است و در بازار دارویی عرضه می شود .

در صنایع غذایی از این گیاه به عنوان نگهدارنده و طعم دهنده استفاده می شود .

از مواد موثره جین سنگ در صنایع آرایشی و بهداشتی برای تقویت پوست استفاده می شود .

جین سنگ در سطوح وسیعی در کشورهای چین ، کره ، ژاپن ، روسیه ، آمریکا و کانادا کشت می شود .

مشخصات گیاه

گونه های مختلف جنس پاناکس گیاهانی هستند علفی ، چندساله و متعلق به تیره آرالیاسه . مهمترین این گیاه عبارتند از : جین سنگ کره ای (پاناکس جین سنگ که با پاناکس شین سنگ و آرالیا جین سنگ هم نام است ). منشا این گیاه شمال چین و کره گزارش شده است .

جین سنگ آمریکایی (پاناکس کینکوفولیوم) و جین سنگ پاکوتاه (پاناکس تریفولیوم) ، منشا آنها جنگلهای کبک واقع در شرق کانادا و مانیتوبا و (تا سواحل گلف) گزارش شده است .

جین سنگ سیبری (الوتروکوکوس که با آکانتوپاناکس سنتی کوسوس هم نام است ) که در شرق سیبری ، شمال چین و کره یافت می شود .

ریشه جین سنگ از نوع کنتراکتیل است که با انقباض به اعماق خاک فرو می رود . ریشه اصلی آبدار و کم و بیش گوشتی است . طول ریشه در گونه های مختلف متفاوت و بین 8 تا 20 سانتی متر و قطر آن به 5/0 تا 2 سانتی متر می رسد . ریشه به طرف ریزوم باریک می شود . از ریشه اصلی معمولا" دو تا پنج ریشه فرعی منشعب می شود . ریشه سفیدرنگ یا زرد کم رنگ است . سطح ریشه چروکیده و شیاردار به نظر می رسد . ارتفاع این گیاهان در گونه های مختلف متفاوت است و معمولا" دارای یک ساقه می باشند . ارتفاع جین سنگ کره ای بین 60 تا 80 سانتی متر و ساقه آن مستقیم و کم و بیش سرخ رنگ است .

در گیاهان بالغ برگها از پنج برگچه تشکیل شده اند که دو برگچه خارجی کوچک و تخم مرغی شکلند و سه برگچه دیگر بزرگترند و انتهای آنها گرد و نوک آنها تیز است . حاشیه هر دو نوع برگ دندانه دار است . با افزایش سن گیاه تعداد برگها نیز افزایش می یابد .

گلها معمولا" سه سال پس از کاشت ظاهر می شوند . گلها کامل و شکل آنها در گونه های مختلف متفاوت است و معمولا" به شکل چترهای مجتمع در انتهای ساقه پدیدار می شوند . رنگ گلها در گونه های مختلف نیز متفاوت است و معمولا" سفید ، کرم یا زردرنگ بوده و خود گرده افشان نیز هستند .

مواد موثره در ریشه این گیاهان ساخته و ذخیره می شود . مهمترین این مواد را ترکیبات ساپونینی (ترپن گلیکوزیدها) تشکیل می دهد که برای نخستین بار در سال 1854 توسط یک محقق آلمانی از ریشه استخراج گردید . ترکیبات دیگر موجود در ریشه عبارتند از اسانس که مهمترین ترکیب آن را ((پاناسن)) تشکیل می دهد ، اسیدهای آلی ، ترکیبات غیر اسانسی مانند ((پاناکسی نول)) ، ((پکتین)) ، ((کولین)) ، ((پپتیدها)) ، ویتامین ب 12 ، انواع مواد معدنی اصلی و عناصر کمیاب از مواد دیگر موجود در ریشه جین سنگ هستند.

در جین سنگ کره ای در حدود 12 گلیکوزید اولیه به نام ((جین سینوزید)) یا ((پاناکسوزید)) شناخته شده اند که مقدار مقدار این مواد در جین سنگ آمریکایی ناچیز است .

مهمترین آگلی کونهای ریشه عبارتند از تری ترپن های نوع ((داماران)) و فرآورده های حاصل از هیدرولیز اسیدها به نام ((پاناکسادویل)) و ((پاناکسا تری ال)).

نیازهای اکولوژیکی

تابش نور و توازن انرژی محیط نقش عمده ای در رویش گیاه دارد . وجود سایبانهای طبیعی در شرایط جنگل شرایط را برای ایجاد توازن بین تابش نور و انرژی محیط تامین می کند . از این رو سایه دهی توسط سایبان هنگام تولید این گیاه به طورچشمگیری در جوانه زنی بذرها و رویش گیاه موثر است و تنها انرژی که از سایبان عبور می کند و یا از سایبان منتشر می شود بر روی رژیم نوری زیر سایبان موثر است . از این رو برای کشت جین سنگ باید از مناطق جنگلی زیر سایبانهای مصنوعی که 75 درصد سایه ایجاد می کنند استفاده کرد .

این گیاهان را می توان در مناطقی که درجه حرارت محیط آن بین 9 تا 15 درجه باشد کشت کرد .

بارندگی سالانه مورد نیاز برای کشت جین سنگ 700 تا1300 میلی متر است .

خاکهای جنگلی با زه کش مناسب ، رطوبت کافی و غنی از مواد و عناصر غذایی برای کشت این گیاه مناسب است . ((پی اچ)) خاک برای جین سنگ 5/4 تا 4/7 مناسب است .

تکثیر گیاه

تولید جین سنگ کار بسیار مشکلی است . تکثیر این گیاه توسط بذر صورت می گیرد . پس از تهیه بذرهای درشت و سالم از گیاهان بالغ بلافاصله باید آنها را کشت کرد . برای کشت این گیاه معمولا" از دو روش استفاده می شود که عبارتند از تکثیر در جنگل و در سایه مصنوعی . معمولا" تکثیر این گیاه در جنگل مناسبتر است (به خاطر وجود سایه طبیعی).

تکنیکهای مربوط به کشت این گیاه در شرایط جنگل و سایه مصنوعی تا حدودی متفاوت است . پرورش در سایه در سطوح کم و بیش وسیعی در کشورهای چین ، ژاپن ، کره و کانادا انجام می گیرد . ویژگیهای این دو روش ، وجود سایه (طبیعی و مصنوعی) و مالچ (مالچطبیعی در اثر ریزش برگها یا کاربرد کاه و بقایای گیاهی دیگر در شرایط سایه مصنوعی) است . بذر در شرایط طبیعی پس از 18 تا 22 ماه جوانه می زند . چنانچه بذرها توسط سرما به طور مناسبی تیمار شوند پس از 8 ماه سبز می شوند . تیمار بذرها توسط اسیدجیبرلیک (5/0 تا 1/0 درصد) سبب افزایش قوه نامیه بین 90 تا 100 درصد می شود .

فصل پاییز اطراف گیاهان را با مالچ های مناسب باید پوشاند تا گیاهان دچار سرمازدگی نشوند .

تحقیقات نشان می دهد چنانچه بذرهای کاملا" رسیده به مدت 18 ماه درون ماسه مرطوب و در مکان سرد قرار گیرند و سپس در پاییز یا اوایل زمستان در بستر آماده شده زیر سایبان کشت شوند در بهار آینده سبز خواهند شد . عمق بذر 5/2 سانتی متر مناسب است و برای هر هکتار به 150 تا 160 کیلوگرم بذر نیاز خواهد بود .

برداشت محصول

ریشه گیاهان پنج تا شش ساله را باید در شهریور یا مهرماه برداشت کرد . در مقیاس وسیع کشت ریشه ها را با ماشین برداشت سیب زمینی برداشت می کنند . ریشه ها را پس از برداشت باید شست و تمیز کرد و سپس در سایه و یا با استفاده از این خشک کنهای الکتریکی خشک کرد . دمای مناسب برای خشک کردن ریشه با استفاده از این خشک کنهای 32 تا 35 درجه سانتی گراد است . در این صورت ریشه ها در مدت سه هفته خشک می شوند .

عملکرد ریشه متفاوت است و به گونه گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد . عملکرد ریشه خشک جین سنگ کره ای دو تا پنج تن در هکتار و عملکرد ریشه جین سنگ آمریکایی 2/1 تا 5/2 تن در هکتار می باشد .