نعناع

مشخصات گیاه نعناع

تا کنون 50 گونه متعلق به جنس نعناع شناسایی شده اند که از بین این گونه ها تعداد کمی ارزش دارویی دارند و توسط انسان استفاده می شوند. نعناع گیاهی است دو رگ که به صورت خود به خودی در طبیعت به وجود آمده است.

برخی از محققان معتقدند که نعناع از تلفیق گونه های آکواتیکا و اسپیکاتا (به ویریدیس نیز معروف است) به وجود آمده است.

گونه اسپیکاتا نیز گیاهی است دورگ که از تلفیق گونه لانگیفولیا و گونه روتوندیفولیا حاصل شده است. در میان این گیاهان ، وجود «منتول» تنها در اسانس گونه آکواتیکا به اثبات رسیده است.

در مورد منشا این گیاه اختلاف نظرهایی وجود دارد. عده ای از گیاه شناسان آسیا را منشا نعناع می دانند. در حالی که ، برخی دیگر منشا آن را انگلیس دانسته و معتقدند که این گیاه در قرن هفدهم، در انگلیس به وجود آمده است. نعناع در نواحی معتدل اروپا ، آسیا، شمال آمریکا، و استرالیا در سطوح وسیعی می روید. این گیاه به دو فرم مختلف نعناع سیاه یا قرمز(واریته افیسینالیس و فرم روبسنز یا میکام) و نعناع سبز(واریته افیسینالیس فرم پالسنس) یافت می شود.

در اکثر کشورها ، فرم رویسنز (میکام) کشت می شود.

نعناع، گیاهی است علفی و چند ساله ، اندامهای هوایی آن تحت تاثیر سرمای زمستان خشک می شوند. ولی اندامهای زیرزمینی (استلونها و ریزومها) ، زنده بوده و فعالیت خفیفی دارند. ضخامت ریشه نعناع 3 تا 4 میلی متر است. ریشه رستها (استلونها) و ریزومها دارای گره های متعددی است که محل رویش ریشه های باریک و در نتیجه تشکیل گیاهان کوچک در اطراف پایه مادری می باشد. اندامهای زیرزمینی نعناع به رنگ سفید ، نازک و به طول 5 تا 20 سانتی مترند. ریشه نعناع چندان عمیق نیست و به صورت پراکنده در سطح خاک قرار دارد.

ریشه رستها به صورت انشعابهای متعدد بلند و سفید رنگ از ریزوم خارج می شوند. ریشه رستها اندامهایی هستند که برای تکثیر گیاه مورد استفاده قرار می گیرند. از رشد ریزومها، اندامهای هوایی(ساقه و برگ) به وجود می ایند.

نعناع دارای ساقه ای چهار گوش و به واسطه وجود آنتوسیانینها در آنها، به رنگ بنفش هستند. طول ساقه متفاوت بوده و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 30 تا 100 سانتی متر است. قسمت بالایی ساقه نسبت به قسمت پایینی از انشعابهی بیشتری برخوردار است.

در این گیاه ، برگها بلند، به طول 3 تا 9 و به عرض 1 تا 3 سانتی متر، بیضی شکل ، پهن، در کناره ها دندانه دار و به رنگ سبز تیره مشاهده می شوند. رگبرگ ها

به رنگ آبی و در پهنک برگ دارای انشعابهای فراوانی هستند. حفره های محتوی اسانس در هر دو طرف برگ وجود دارند.

گلهای نعناع، بنفش روشن و به صورت خوشه های مجتمع روی چرخه هایی قرار دارند که هر چرخه مرکب از 6 تا 7 گل است. عمر گلها بسیار کوتاه بوده و مدت کمی پس از تشکیل از گیاه جدا می شوند. میوه کپسولی، کوچک و به رنگ قرمز تیره است. بذر این گیاه فاقد قوه رویشی است. به واسطه وجود اسانس در پیکر رویشی ، گیاهان از بویی مطبوع و مزه ای خنک و کمی تند برخوردارند. اسانس در ابتدای رویش گیاهان ، در پیکر رویشی ساخته و ذخیره می گردد. با رشد گیاه، سرعت سنتز اسانس افزایش می یابد. اسانس در حفره های زیر کوتیکول ساخته و ذخیره می شود. برگها 2 تا 7/2 درصد و گلها 4 تا 6% اسانس دارند، معمولا" فاقد اسانس می باشند.

به طور متوسط ، مقدار اسانس در اندامهای هوایی گیاه 1 تا 5/1 درصد گزارش سده است. ترکیبات تشکیل دهنده اسانس به بیش از 20 نوع می رسد که مهمترین آنها «منتول» (40 تا 60%)می باشد. بیشترین مقدار «منتول»، در اسانس استخراج شده از برگهای جوان وجود دارد.

اسانس گلها مقدار کمی «منتول» دارد و مهمترین ترکیب آن را «منتوفوران»(10تا12%) تشکیل می دهد. از مواد دیگر اسانس نعناع، می توان از «منتون»(به مقدار 15تا 25%)،« پیپریتون» (به مقدار1/0تا 5/1درصد) ، «پولگون»(بیشتر در برگهای جوان وجود دارد) ، «پنن»،«سابینن»،«سینئول»و «متیل استات» نام برد.

دوره رویشی نعناع(از بدو رویش تا مرحله گلدهی)، 80تا 100 روز به طول می انجامد. ابتدا رویش گیاهان به کندی صورت می گیرد، در حالی که پس از 2 تا 3 هفته رشد آنها سرعت می یابد.

اندامهای زیرزمینی گیاه سطحی اند و انشعابهای حاصل از آن به اطراف پراکنده می شوند. گلها اوایل تابستان (تیر) به وجود می آیند. پس از اولین برداشت، چنانچه شرایط اقلیمی مناسب باشد، گیاهان دوباره به گل خواهند نشست.

نیازهای اکولوژیکی نعناع

نعناع را در اکثر نقاط می توان کشت کرد. اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست. مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رویش نعناع، ضروری است. چنانچه سطح خاک از برف پوشیده شده باشد، اندامهای زیرزمینی در 17- درجه سانتی گراد زنده مانده و فعالیت بسیار خفیفی خواهند داشت. این اندامها قادرند تا سرمای 30- درجه سانتی گراد را هم برای مدت محدودی تحمل کنند. گیاه در 2 تا 3 درجه سانتی گراد شروع به رویش می نماید، ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش نعناع 10 درجه سانتی گراد می باشد. در آغاز رشد گیاه و تشکیل ساقه ها و برگهای جوان، سرما مناسب نیست و ممکن است باعث خشک شدن آن شود(اگرچه در این مرحله سرمای 8- درجه سانتی گراد را هم می تواند برای مدت کوتاهی تحمل کند).

درجه حرارت مناسب به منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس ، 18 تا 20 درجه سانتی گراد است. بعضی از محققان معتقدند که هر چند در درجه حرارتهای بالاتر(22 تا 25 درجه سانتی گراد) مقدار تولید اسانس در گیاه افزایش می یابد، ولی در مقدار«منتول» اسانس تاثیر منفی داشته و باعث کاهش آن می گردد.

نعناع گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط بلند روز (از نظر تابش نور)، سبب افزایش محصول نعناع شده و در سنتز اسانس آن نیز تاثیر مثبت دارد. از این رو، همواره توصیه می شود این گیاه در دامنه جنوبی تپه ها کشت شود. نعناع دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی باشد، لذا آبیاری مناسب در طول رویش این گیاه ضرورت دارد. نعناع در طول رویش به حداقل 700 تا 800 میلی متر بارندگی (آبیاری) نیاز دار. از این رو، آن را همواره باید در مناطقی که از نظر آب غنی اند کشت نمود.

گیاهان از 3 تا 4 هفته پس از رویش تا قبل از گلدهی به مقادیر مناسبی آب نیاز دارند و باید تحت آبیاری منظم قرار گیرند.

مقدار اسانس تولید شده در پیکر رویشی نعناع، با مقدار رطوبت خاک رابطه مستقیم دارد، به همین دلیل برای تولید محصولی با کمیت و کیفیت مناسب، رطوبت خاک در طول رویش باید معادل 80% باشد. علاوه بر آب و نور کافی ، مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک برای کشت نعناع ضروری است و باعث افزایش عملکرد می شوند. خاک مناسب برای کشت این گیاه، خاک لوم شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. خاکهای چرنوزیوم (خاک سیاه) و پیت با ساختمان مناسب و حاوی مواد و عناصر غذایی کافی، برای کشت نعناع مطلوب می باشد.

«پی اچ» خاک برای نعناع ، بین 5 تا 8 مناسب است. باید از کاشت نعناع در خاکهای رسی و اشباع از آب و خاکهایی که «پی اچ» آنها بالاتر از 5/8 است، اجتناب نمود. به طور کلی خاکهی اسیدی و زهکشی شده، خاکهای مناسبی برای کشت نعناع می باشند.

تناوب کاشت نعناع

نعناع 2 تا 3 سال در یک مکان باقی می ماند. از این رو، تناوب کشت برای این گیاه مهم است. نعناع را باید با گیاهانی به تناوب کشت نمود که دوره رویشی کوتاهی داشته باشند و مدت کوتاهی پس از کشت ، برداشت شوند. به همین دلیل ، غلات و گیاهان وجینی برای این کار مناسبند. پس از برداشت این گیاهان ، بهتر است زمین برای مدتی به صورت آیش باقی بماند.

پس از برداشت نعناع ، گیاهانی را باید کشت نمود که باعث کاهش کیفیت خاک نشوند (خاک پس از برداشت نعناع کیفیت خوبی دارد). کشت نعناع را باید در زمینهایی که قابل آبیاری باشند، انجام داد. زیرا، کشت نعناع به صورت دیم در مناطق کم آب امکان پذیر نیست.

چهار سال پس از برداشت نعناع می توان آن را دوباره در همان زمین کشت نمود.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز نعناع

نعناع در طول رویش و تولید مواد موثره ، به مقدار زیادی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد. تحقیقات نشان می دهد که مقادیر مناسب ازت، به میزان قابل توجهی باعث افزایش اسانس نعناع می شود. برای تولید نعناع در سطوح وسیع، وجود عناصری نظیر فسفر و پتاس به مقدار کافی نیز ضروری است.

گیاهان برای تولید یک تن پیکر رویشی تازه(تا مرحله گلدهی)، 25 کیلوگرم ازت، 8 کیلوگرم اکسید فسفر و 10 کیلوگرم اکسید پتاس از خاک جذب می کنند. از این رو، نیاز غذایی نعناع تا مرحله گلدهی بسیار زیاد است. مواد غذایی را می توان به صورت کودهای شیمیایی یا حیوانی به خاک اضافه نمود. اضافه کردن 20 تا 30 تن در هکتار کودهای کاملا" پوسیده حیوانی در فصل پاییز و قبل از کشت گیاهان ، به زمینهایی که نعناع در آنها کشت می شود، نتایج خوبی به همراه خواهد داشت. افزودن کودهای شیمیایی ، به شرایط خاک بستگی دارد. به طور کلی، در سال اول قبل از کشت، 50 تا 90 کیلوگرم در هکتار کودهای ازت ،ذ باید به زمینهایی که برای کشت نعناع اختصاص می یابد اضافه شود.

هر سال ، اضافه کردن 90 تا 120 کیلوگرم در هکتار کود ازت به زمینهای زیر کشت نعناع توصیه می شود(چنانچه خاک خشک بوده و به آبیاری نیاز باشد، مقدار ازت بیش از رقم ذکر شده خواهد بود). از این مقدار ، دو سوم در فصل بهار ، قبل از رویش گیاه و یک سوم بقیه پس از اولین برداشت ، به خاک اضافه گردد.

از سال دوم رویش، هر ساله در فصل پاییز افزودن 50 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسیر فسفر و 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک، باعث افزایش عملکرد و بهبود کیفیت مواد موثره نعناع می شود.

کمبود عناصری نظیر بر، منگنز، مولیبدن و کبالت، در کاهش عملکرد و همچنین کاهش اسانس نعناع تاثیر بسزایی دارد. از این رو، هر سال خاک زمینهایی را که در آنها نعناع کشت می شود مورد تجربه و آزمایش قرار داده، مقدار میکروالمانهای مذکور را مورد بررسی قرار می دهند تا این مواد در صورت کمبود به خاک اضافه شوند.

در طول رویش گیاهان، کاربرد مواد غذایی محلول که حاوی میکروالمانهای مناسب می باشند (مانند واکسال2/0 درصد، میکروامید1% و... که در سطح برگها محلول پاشی می شوند)، باعث افزایش عملکرد می گردد.

آماده سازی خاک برای کاشت نعناع

چنانچه نعناع با غلات به تناوب کشت شده باشد، در فصل پاییز پس از برداشت غلات و پس از افزودن کودهای حیوانی مورد نیاز گیاه، شخم عمیقی (به عمق 25 تا 30سانتی متری) زده می شود، کودهای شیمیایی مورد نیاز را به خاک پاشیده و آنها را با دیسک به عمق خاک می فرستند.

جمع آوری سنگها و قلوه سنگهای درشت، سبب تسهیل در توسعه ریشه و افزایش عملکرد می شود. اوایل بهار پس از شکستن سله ها و خرد کردن کلوخه ها با دیسک، زمین را برای کشت نعناع تسطیح می کنند. در فصل بهار، باید از کاربرد وسایلی که باعث کاهش رطوبت خاک می گردند، جلوگیری نمود.

چنانچه عمل کشت در فصل پاییز انجام گیرد، پس از برداشت محصول سال قبل، در فصل تابستان (شهریور) کودهای حیوانی مورد نیاز را به خاک افزوده، سپس زمین را شخم می زنند، پس از افزودن کودهای شیمیایی، زمین را تسطیح و بستر را برای کاشت نعناع آماده می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت نعناع

نعناع، مانند هر گیاه دورگ دیگر بذر تولید نمی کند و تکثیر آن رویشی و توسط ریشه رست ، گرفتن قلمه و یا جدا کردن پاجوش از گیاه مادری، انجام می گیرد.

کشت و تکثیر نعناع از طریق اندامهای زیرزمینی را می توان در پاییز یا در بهار انجام داد. چون خاک در فصل پاییز از رطوبت کافی برخوردار است و تقریبا" به آبیاری نیاز نیست. اوایل این فصل (مهر ماه) را زمان مناسبی برای کشت نعناع می دانند. گیاه پس از گذراندن دوره سرما، از اوایل بهار از رشد و نمو سریعی برخوردار می شود.

مناسب ترین زمان برای کشت بهاره، اواسط بهار (اواخر اردیبهشت- اوایل خرداد) می باشد. برخی از محققان کشت بهاره را مناسب نمی دانند و معتقدند در این روش نه تنها رویش گیاه با تاخیر همراه است و در سال اول فقط یک بار می توان محصول را برداشت نمود، بلکه در کشت بهاره از اسانس گیاهان نیز کاسته می شود. ولی برخی دیگر از آنان نشان داده اند که زمان کاشت، تاثیری در عملکرد پیکر رویشی و ماده موثره نعناع ندارد و هنگامی که کشت پاییزه در اثر نامساعد بودن شرایط آب و هوایی محل امکان پذیر نباشد، می توان از کشت بهاره بهره جست. تحقیقات انجام شده در ایران توسط نگارنده نیز اظهارات اخیر را تایید می کند.

در تکثیر از طریق ریشه رست ، فاصله ردیف ها از یکدیگر 50 تا 60 سانتی متر مناسب خواهد بود. عمق مطلوب برای کاشت ریشه رست، 10 تا 12 سانتی متر است. عمق کاشت نباید از میزان مذکور تجاوز کند، زیرا کشت ریشه رست در اعماق بیشتر، باعث کاهش قدرت رویشی آنها می شود. کشت ریشه رست در اعماق کمتر نیز مناسب نیست، زیرا با بروز هوای سرد، ممکن است آنها دچار سرمازدگی شده و خشک گردند.

اواخر بهار (خرداد) زمان مناسبی برای تکثیر نعناع از طریق قلمه های ساقه است. در این روش، فاصله ردیفها از یکدیگر بین 50 تا 70 سانتی متر مناسب است.

اواخر بهار(خرداد) نیز زمان مناسبی برای جدا کردن پاجوشها از پایه های مادری و انتقال آنها به زمین مورد نظر است. پاجوشها در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر کشت می شوند. فاصله دو بوته در طول ردیف، 20 تا 30 سانتی متر مناسب خواهد بود.

روش کاشت نعناع

همان گونه که گفته شد، تکثیر نعناع از طریق رویشی و به روشهای زیر انجام می گیرد:

تکثیر از طریق ریشه رست: این روش، مناسب ترین روش برای تکثیر نعناع است و در اکثر کشورها مورد استفاده قرار می گیرد. پس از بارندگی یا آبیاری سبک، پایه های مادری 2 تا 3 ساله را از زمین خارج می کنند. پایه های انتخابی باید عاری از هر گونه عوامل بیماریزای قارچی یا باکتریایی و علفهای هرز باشند.

ریشه رستهای گونه های دیگری از نعناع (نظیر منتا اسمیتانا)، شباهت زیادی با ریشه رست نعناع دارد. از این رو، دقت در انتخاب ریشه رستهای مورد نظر، ضروری است.