جینکو

نام انگلیسی: Ginkgo (Maidenhair)

نام علمی: Ginkgo bilobal L.

خانواده: Ginkgoaceae

مقدمه ای بر جینکو

درخت جینکو تنها جنس و گونه گیاهی بازمانده از تیره جینکو می باشد. قدمت فسیل های یافت شده از برگ و تنه درخت جینکو به اوایل دوران ژوراسیک یعنی 190 میلیون سال پیش باز می گردد.

به طوری که، قدیمی ترین فسیل این درخت از یک منطقه که در حال حاضر قسمت آسیایی اتحاد جماهیر شوروی سابق می باشد. آثار به جا مانده از درخت جینکو نشان می دهد که این درخت از دوره پرمین (200 تا 225 میلیون سال پیش) یعنی زمانی که داینوسورها وجود داشته اند نیز موجود بوده است و پراکنش آن در دوره ژوراسیک به اوج خود رسیده و برگ این گیاه از آن زمان تاکنون بدون تغییر مانده است. در آن زمان گونه های جینکو، در مناطق مالی کره زمین به دلیل دارا بودن اقلیم نه چندان سرد پراکنده بودند. طی دوران اولیگوسن، هنگامی که آب و هوای طمین سرد شد، گونه های این درخت به سمت مناطق جوبی گستر یافتند. از این رو محل های پیدایش فسیل این گیاه به سرعت کاهش یافت تا اینکه نزدیک به هفت میلیون سال پیش، جینکو از شمار فسیل های منطقه آمریکای شمالی حذف شد.

دانشمندان چنین تصور می کردند که این گیاه منقرض شده است و لیکن این درخت در اثر حوادث و وقایع ناشناخته ای تا به امروز زنده مانده است.

درخت جینکو در ژاپن ایکو و میوه آن جینان نامیده شده و مظهر دیرپایی و عمر طولانی است. این درخت در آئین بودا یک درخت مقدس به شمار می آمده و اغلب نزدیک معابد کاشته می شده است. این گیاه توسط راهبان بودایی در اطراف صومعه هایی که در کوهها بوده، کشت می شده از این رو، راهبان نقش مهمی را در حفظ این درخت داشته اند.

شاید به همین دلیل درختان بسیار مسن امروزی در باغهای قدیمی متعلق به معابد، مکانهای مقدس زیارتگاهی و قلعه ها و کاخهای قدیمی مشاهده می شوند. ابتدا تصور می شد این گیاه منقرض شده است تا اینکه اواسط دهه 1700 در چین یافت شد. چارلز داروین این درخت را یک فسیل زنده نامید. اولین تعریف و نامگذاری این گیاه در سال 1771 توسط لینه انجام شد. در سال 1895 یک گیاه شناس ژاپنی بنام هیراس متوجه شد که تخمک های این گیاه توسط اسپرم متحرک بارور شده و عمل لقاح توسط لوله هایی مشابه لوله های گرده انجام می گیرد. این نوع تلقیح، با ساختار تلقیح دیگر مخروطیان و گیاهان گلدار متفاوت است. چرا که، مخروطیان و گیاهان گلدار، اندامهای غیر متحرک دارند، در حالی که اسپرم های متحرک تنها در گیاهان پست تر مانند خزه ها و سیکادها مشاهده می شوند. این کشف منحصر به فرد بودن درخت جینکو را نشان می دهد.

در خت جینکو هزاران سال زندگی می کند. عمر طولانی این درخت را به سرسختی و مقاومت ژنتیکی آن نسبت می دهند. جینکو در شهرهای آلوده به عنوان یک درخت مقاوم شناخته می شود. این گیاه در جایی که دیگر درختان به تدریج از بین می روند، رشد کرده و مقاومت بسیار خوبی نسبت به آلودگی ناشی از اکسید گوگرد و حتی مواد رادیواکتیو از خود نشان می دهد. درخت جینکو اولین درختی بود که پس از بمباران اتمی هیروشیما توسط امریکا، شکوفه کرد.

محققان علت این امر را مقاومت در برابر عوامل موتاژن می دانند. این گیاه همچنین به طور استثنایی به بسیاری از آفات و بیماریها مقاومت نشان می دهد. پوست و برگهای جینکو حاوی موادی است که این درخت را در برابر آتش سوزی مقاوم می کند.

در حال حاضر تقریبا تمام درختان جینکو کشت شده اند و جمعیت های وحشی آن به جز در یک ناحیه محدود در میان کوهها در شرق چین به ندرت یافت می شوند. این درخت برای اولین بار در سال 1754 از چین به باغ گیاه شناسی اوترخت در هلند و سایر کشورهای اروپایی منتقل شد و پس از آن در در سال 1784 در باغ گیاه شناسی کیو در انگستان کشت و از آنجا به آمریکای شمالی منتقل شد.

جینکو در فرهنگ خاور دور درختی مقدس بوده و هزاران سال است که به عنوان یک گیاه دارویی شناخته شده و مورد استفاده قرار می گیرد. در طب سنتی چین و ژاپن نیز قدمت استفاده از بذور و برگهای این گیاه به هزاران سال قبل از باز می گردد. اولین بار شخصی بنام پن تیسائو چنگ در 2800 سال پیش از میلاد مسیح از جینکو به عنوان یک گیاه دارویی یاد کرده و در حدود 5000 سال پیش نیز برای اولین بار از جینکو برای درمان آسم، سرفه و همچنین به عنوان تسکین دهنده درد استفاده شده است. در یونان باستان نیز از این گیاه برای درمان زخم ها و ضایعات پوستی مانند کک و مک و زخم های سر استفاده می شده است.

یک طبیب چینی به نام لیون ون تایی در قرن شانزدهم، مجموعه ای را در رابطه با خواص درمانی این گیاه منتشر کرد.

در طی 30 سال گذشته تحقیقات بالینی گسترده ای بر روی اثر درمانی جینکو انجام گرفته است. در سال 1991، عصاره برگهای این گیاه در درمان بیماریهای روحی و روانی مورد استفاده قرار گرفت و به عنوان افزایش دهنده شادابی و تقویت روح انسان معرفی شد. در حال حاضر در اکثر فارماکوپه ها و مراجع علمی معتبر از برگها و دانه های جینکو به عنوان دارو یاد شده است. در صنایع مدرن دارویی کشورهای توسعه یافته از موثره برگهای این درخت داروهای متعددی (به شکل قرص، کپسول، شربت و ...) برای تقویت حافظه و پیشگیری از بیماری آلزلیمر و زوال عقل تهیه می شود. تاثیر مواد موثره برگهای جینکو در جلوگیری از تخریب رگها، معالجه بیماریهی مربوط به گردش خون و زنگ زدن گوش در سنی بالا مورد تائید قرار گرفته است.

د رحال حاضر داروهای حاصل از این گیاه از پرفروش ترین داروهای اروپا و آمریکا محسوب می شود. به طوری که، فروش سالیانه آنها به 280 میلیون دلار می رسد.

سالانه، مقادیر 1500 تا 2000 تن برگ خشک این گیاه به ارزش 25 میلیون دلار جهت تولید دارو خرید و فروش می شود.

درخت جینکو در بسیاری از پارکها به عنوان یک گیاه زینتی کشت می شود.

این گیاه در چین، کره شمالی، کره جنوبی، ژاپن، جنوب فرانسه و آمریکا در سطوح وسیعی کشت می شود.

مشخصات گیاه شناسی جینکو

جینکو درختی دو پایه بوده و خزان دار بوده و رشد آن بسیار کند است. منشا این گیاه جنوب چین و شرق آسیا (کره و ژاپن) گزارش شده است.

ارتفاع این درخت به 40 متر می رسد. قطر تنه آن بین سه تا چهار متر است که با افزایش سن گیاه به 8 تا 10 متر می رسد. رنگ چوست درخت خاکستری روشن تا قهوه ای روشن است. گستردگی تاج این درخت در حدود چهار متر است و در درختان مسن به 8 تا 10 متر هم می رسد.

تاج درخت های جوان هرمی شکل با شاخه های رو به بالا بوده و از قابلیت رشد مرکزی برخوردار است. شاخه های جانبی به صورت مارپیچ و مورب روی تنه اصلی رشد می کنند. شکل درخت با افزایش سن از حالت هرمی خارج و کم و بیش گسترده می شود. درخت جینکو دو نوع شاخساره تولید می کند. شاخساره های بلند که دارای برگ های پهن همراه جوانه های جانبی هستند و شاخسار های کوتاه با برگ های خوشه ای که بدون میانگره بوده و فاقد جوانه های جانبی هستند.

شاخساره های بلند ساختار چوبی درخت را تشکیل داده و مسئول تولید نقاط رشد جدید روی درخت می باشند. در حالی که شاخساره های کوتاه وظیفه تولید برگ ها را به عهده دارند این شاخساره ها در شرایط اقلیمی و فیزیولوژیکی خاص به یکدیگر تبدیل می شوند. درخت جینکو در سن 25 تا 30 سالگی دارای ساختار زایشی می شود. درخت جینکو دارای برگ های ویژه بادبزنی شکل با یک یا چند لوب و رگ بندی دو شاخه ای مکرر بوده و دارای دمبرگ طویل می باشد. لبه برگ ها بر روی شاخساره های کوتاه و در محل قاعده شاخساره های بلند، کامل یا در تکه انتهایی دو قسمتی است، در حالی که برگ های قسمت های بالای شاخساره های بلند همیشه دارای لبه دو قسمتی بوده و با بریدگی عمیقی به دو لوب تقسیم شده اند (عبارت بی لوبا به همین علت است). طول برگ ها 8 تا 13 و عرض آنها 5 تا 8 سانتی متر است.

گل های نر به صورت خوشه ای سه تا شش تایی و به طور آویزان بر رو شاخه قرار می گیرند. طول آنها 2/1 تا 2/2 سانتی متر بوده و دارای پرچم های منعددی است. دانه های گرده به شکل قایق با یک دهانه پهن و باز بوده و گرده افشانی آن توسط باد انجام می شود. مدت زمان گرده افشانی متفاوت و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش داشته و از اواسط زمستان تا اواسط بهار انجام می گیرد.

اندام های ماده به طول 1 تا 5/1 سانتی متر بر روی یک پایه به طول تقریبی 5 سانتی متر قرار گرفته و اغلب دو شاخه می باشند. هنگام گرده افشانی از انتهای تخمک ها مایع لزجی ترشح می شود که نقش موثری در جذب دانه های گرده که توسط باد جابجا می شوند، دارند.

مرحله نمو گامتوفیت نر در درون تخمک طی یک دوره سه تا پنج ماهه صورت می گیرد و با تولید یک جفت اسپرماتوزوئید به اوج خود می رسد. در زمان مناسب یکی از آنها رها شده و با حرکت به سمت سلول تخم (تخمک) رفته و آن را بارور می کند. عمل باروری در طول تابستان صورت می گیرد. مدتی پس از لقاح، رشد جنین آغاز شده و تخمک های بارور شده، میوه را تشکیل می دهند. میوه شفت مانند بوده و دارای یک پوشش خارجی آبدار و گوشتی به رنگ قهوه ای مایل به نارنجی است. که به حالت آویزان روی شاخه مشاهده می شوند.

لایه خارجی در میوه کاملا رسیده سبز رنگ یا مایل به ارغوانی می شود. میوه ها معمولا در فصل پاییز رسیده، از گیاه جدا شده و به اطراف پراکنده می شوند.

میانبر میوه های رسیده حاوی مقادیر زیادی اسید بوتانوئیک و اسید هگزانوئیک می باشد که سبب ایجاد بوی نامطبوع، متعفن و تهوع آور در میوه می گردند. به همین دلیل توصیه می شود برای کشت این گیاه در پارک ها و باغ ها از درختان نر که روی پایه بذری پیوند شده اند استفاده شود. میوه هایی که روی جاده ها و پیاده روها می افتند به علت لزج بودن می توانند سبب تصادف اتومبیل ها گردند. دانه های جینکو باریک و بیضی شکل به طول 5/2 تا 5/3 و ضخامت 6/1 تا 2/2 سانتی متر بوده و زرد رنگ می باشند. این گیاه دیپلوئید (4=n2) می باشد.

برگ ها و میوه های جینکو مواد شیمیایی متنوعی از جمله ترپن ها، فلاونوئید ها و اسید های آلی را ساخته و در خود ذخیره می کنند. دو گروه ترپن ها و فلاونوئید های موجود در برگ های جینکو در صنایع دارویی از اهمیت فراوانی برخوردارند.

مهمترین ترکیب های ترپنی را دی ترپن لاکتون ها مانند جینکولیدهای آ، ب و ث ( به مقدار 04/0 تا 15/0) و سزکویی ترپن لاکتون ها، مانند بیلوبالید (به مقدار 02/0 درصد) تشکیل می دهند.

مقدار این مواد در برگ های درخت جینکو متفاوت و به شدت بستگی به مکان کشت و زمان برداشت آنها دارد.

تحقیقات نشان می دهد برگ ها در اواخر تابستان از بیشترین مقدار و در فصل بهار از کمترین مقدار ترپن ها برخوردار بوده و در فصل پاییز هنگامی که رنگ آنها زرد می شود فاقد ترکیب های ترپنی هستند.

فلاونوئیدها ترکیب های پلی فنلی با وزن مولکولی پائینی هستند. گلیکوزید فلاونولها از مهمترین ترکیب های فلاونوئیدی موجود در برگ های جینکو هستند و مقدار آنها بین 9/0 تا 2/1 درصد متفاوت است (3/0 درصد آن را روتین، 2/0 را ایزوکوئرسین و 3/0 درصد را کامفرول گلیکوزید ها تشکیل می دهد).

بی فلاون ها از دیگر فلاونوئیدهای موجود در برگ جینکو است که مقدار آنها 3/0 درصد است و مهممترین آنها را آمنتوفلاون (به مقدار 06/0 درصد)، بیلوبتین ( به مقدار 15/0 درصد)، جینکوتین (به مقدار 06/0 درصد) و سیادوپیتیسین تشکیل می دهند.

پروسیانیدین ها (به مقدار 10 درصد) نیز از دیگر اجزاء مواد موثره برگ جینکو هستند.

مقدار فلاونوئیدها در فصل پاییز هنگامی که برگ ها زرد می شوند به حداکثر می رسند.

تقیقات نشان می دهد از آنجا که ترکیب های ترپنوئیدی و فلاونوئیدی اثر یدیگر را تشدید می کنند لذا در ساخت دارو همواره باید 6 درصد ترپنوئید، 24 درصد فلاونوئید و 5 پی پی ام اسید آلی جینکول وجود داشته باشد. دانه های جینکو اوی مقادیر مناسبی اسیدهای آلی جینکول، بیلوبول و جینول می باشد.

نیازهای اکولوژیکی جینکو

تجزیه رسوب ها و بررسی گل و لای بر جای مانده از این گیاه در مکان هایی که فسیل جینکو (آمریکای شمالی و شمال اروپا) وجود داشته نشان می دهد این گیاه عمدتا در کنار جوی ها و اطراف سیل بندها رویش داشته است. علت این امرا را ویژگی های زیستی گیاه (مانند رشد کند، بلوغ زایشی دیر هنگام، بذر بزرگ و همچنین جنین بزرگ و دیر تکوین) دانسته و معتقدند این زیستگاه ها برای جینکو مناسب بوده است.

اگر چه جینکو به طور محدودی بین استان های آنهوا و ژیانک در کشور چین به صورت خودرو می روید، ولی در حال حاضر در اکثر نقاط جهان کشت می شود.

جینکو در هر نوع خاکی حتی خاک های تهی از مواد و عناصر غذایی می روید، ولی خاک های سبک شنی و لوم شنی مرطوب با ضخامت زیاد سطح الارض، خاک های مناسبی برای کشت این گیاه است. خاک های بسیار مرطوب برای کشت این گیاه مناسب نیست و شرایط غرقابی سبب خشک شدن آن می شود.

جینکو در طیق وسیعی از پی اچ خاک می روید ولی خاک های اسیدی با پی اچ 5 تا 5/5 و با زهکش مناسب برای جینکو توصیه می شود.