ماریتیغال (خار مریم، شوکه ابراهیم علیص، حرشف مریمی)

مقدمه

Silybum از کلمه silybon به وسیله دیوسکورید برای thistle ها انتخاب شده و marianum از کلمه مقدس (virgin mary)، به دلیل چکیدن قطره های شیر گیاه روی برگ ها و ایجاد لکه های سفید روی آن، گرفته شده است. در این جنس 2 گونه علفی یک ساله تا دو ساله، دارای برگ هایی با رگه های سفید یا رنگارنگ و گل هایی منفرد و کلاپرکی که فاقد گل های زبانه ای هستند، وجود دارد. پراکنش آنها در مدیترانه بوده، در شمال و جنوب قاره آمریکا اهلی شده اند.

خصوصیات گیاه شناسی

ماریتیغال گیاهی علفی، یک ساله، با ساقه گل دهنده 50 – 25 سانتی متر است. برگ های پهن و شکننده، با ظاهری مرمری شکل، در کنار های آن خار های زرد وجود دارد. گل آذین ماریتیغال درشت و خاردار، دارای گل هایی آبی که در انتهای ساقه تشکیل می شوند، در توده های بومی آن گاهی گل سفید هم دیده می شود. بذر های ماریتیغال به اندازه دانه گندم، دارای ناف سفید رنگ و برجسته و سطح صاف به رنگ قهوه ای روشن است. میوه ها (بذر ها) دارای پاپوس هستند و هنگام رسیدن در اثر باد پراکنده می شوند. ریشه راست و دارای انشعابات زیاد است.

ترکیبات شیمیایی

در میوه های یا بذر های گیاه ماریتیغال، بین 1 تا 4 درصد فلاونوئید های مختلف وجود دارد که به مجموعه آنها سیلی مارین گفته می شود، و همچنین دارای مواد موثر تلخ و پلی استیلن است. بذر های ماریتیغال از نظر مواد موثر ارزشمند تر از دیگر قسمت های گیاه است. بذر های حاصل از گل های سفید، فاقد مواد موثرند. مقدار مواد موثر ماریتیغال در ایران بیشتر از سایر کشور ها ذکر شده است. رنگ گل در توده بومی ماریتیغال بنفش است و گاهی رنگ گل سفید هم دیده می شود که در بذر حاصل از انواع گل سفید ماده موثره ای وجود ندارد.

موارد مصرف و خواص درمانی

در عطاری ها از برگ و ریشه گیاه ماریتیغال به عنوان داروی معرق، تب بر، اشتها آور و غیره استفاده می شود. میوه های ماریتیغال در گذشته به عنوان جانشین قهوه و نیز دارو به کار می رفته اند و در طب جدید از مواد موثره دانه آن در تهیه دارو های درمان کننده بیماری های کبدی موسوم به سیروز کبدی و مسمومیت های کبدی ناشی از الکل و دیگر مواد شیمیایی استفاده می شود. به علت وجود ماده تیرامین برای بند اوردن خونریزی کبدی، در ترمیم آسیب دیدگی بافت های کبد، همچنین در درمان افسردگی نقش مهمی دارد. بررسی های جدید، مصرف های سنتی آن را تائید کرده است. گیاهان دارویی دیگری هم مانند خار مقدس و آرتیشو بر بیماری های کبد دارای آثار مثبت هستند، اما هیچ کدام اهمیت خار مریم را ندارند.

عوامل محیطی

ماریتیغال با اغلب شرایط اکولوژیکی ایران سازگار است. حمل خوبی نسبت به خشکی و شوری دارد و در مجموع گیاه کم توقعی محسوب می شود. این گیاه به سله خاک حساس است و در صورت مناسب نبودن شرایط محیطی، بذر کاشته شده آن در سال بعد سبز می شود. ماریتیغال آفت کمی دارد. انواع بومی و خودروی آن در خوزستان تولید بسیار موفقی نشان داده و در زمان های مختلف می توان آن را کشت کرد.

روش کاشت

به طور معمول گیاه ماریتیغال یا خار مریم با بذر تکثیر می شود. جوانه زدن و سبز شدن در این گیاه با سرعت انجام می شود. کاشت بذر در ردیف هایی با فاصله 50 سانتی متر و روی ردیف 20 سانتی متر انجام می شود. گیاه ماریتیغال کم توقع است، اما اضافه کردن کود های الی و شیمیایی افزایش چشمگیری را در مقدار محصول آن موجب می شود. کود ها اثر متضادی بر کمیت و کیفیت مواد موثر دارند، و بهتر است مقدار کود های شیمیایی با آزمایش های خاک مشخص شود. کاشت ماریتیعال در پائیز، باید به گونه ای انجام شود که با شروع سرما، گیاه وارد مرحله 2 – 3 برگی شده باشد. بر اساس پژوهش های انجام شده از میان سه زمان کاشت ماریتیغال در فصول پاییز و بهار (در اسفند یا اردیبهشت ماه) بیشترین مقدار محصول در کشت پاییزه به دست آمده است. کشت بهاره (از نیمه دوم اسفند به بعد)، با تاخیر در تاریخ کاشت، موجب باقی مانده گیاه در مرحله رزت و عدم تولید گل شد. بنابراین تاریخ کشت پس از نوروز در این گیاه توصیه نمی شود.

برداشت محصول

دوره رویش ماریتیغال در کاشت پاییزه و بهاره به ترتیب بیش از 7 ما  و کمتر از 4 ماه است. قسمت مورد برداشت در این گیاه کاپیتول ها یا گل های دارای بذر است. در هر کاپیتول رسیدن بذر 15 روز پس از شکفتن گل است. در توده های بومی این گیاه و در ارقام اصلاح شده غیر یکنواختی رسیدن و ریزش خود به خودی بذر وجود دارد. فاصله زمانی رسیدن اولین تا آخرین بذر ها 25 – 20 روز است، بنابراین تاخیر در برداشت موجب پراکنش بذر به وسیله باد می شود. امکان برداشت این محصول با کمباین غلات وجود دارد و هنگامی که کاپیتول های اصلی وارد مرحله رسیدن شدند باید به سرعت اقدام به برداشت کرد و پس از خشک کردن، بذر آن را بوجاری کرد. در مساحت های کوچک می توان در چند نوبت اقدام به برداشت کاپیتول های رسیده کرد که در این صورت هزینه برداشت قابل توجه است، و گاهی هزینه برداشت هر کیلو گرم بذر به هزار تومان نیز می رسد. از هر هکتار حدود 1200 کیلو گرم بذر حاصل می شود. در حال حاضر، تولید بذر ماریتیغال از جمله زراعت های مقرون به صرفه گیاهان دارویی است. بذر ماریتیغال بسیار مورد علاقه موش و آفت های انباری است.

 گونه های دیگر

جنس Silybum در ایران یک گونه علفی یکساله یا دو ساله خار دار دارد که دارای نام های مترادف S. marianum و Cardus marianus است، به صورت خودرو در خوزستان و شمال کشور می رویند. برخی از آنها دارای گل های سفیدند (بذر حاصل از انواع گل سفید، ممکن است بدون ماده موثر باشند). برای جنس  Cardus 100 گونه در جهان معرفی شده است.

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم

• خارمریم