هندوانه

نام انگليسي: Water melon

اسم علمی: Citrullus vulgaris  یا Citrullus lanatus

خانوادة: Cucurbitaceae                  

گیاه‌شناسی

گیاهی یک‌ساله است با ساقه‌های خزنده که گاهي طول آن‌ها به 4 تا 5 متر نیز می‌رسد. سیستم ریشه‌ای آن عمیق بوده و در برخی خاک‌ها شاید تا عمق 1 متری یا بیشتر هم نفوذ نماید. ریشه‌های فرعی بلافاصله از قسمت بالای ریشه اصلی به‌طور مایل منشعب شده و در عمق 20 تا 30 سانتی‌متری خاک پراکنده می‌شوند. برگ‌های هندوانه قلبی شکل با بریدگی‌های عمیق، به رنگ خاکستری و با دمبرگ طویل می‌باشد. ساقه و برگ‌های آن گاهي پوشیده از کرک‌های ریزی است. از بغل برگ‌ها، پیچک‌های مرکب (2 تا4 شاخه‌ای) خارج می‌شوند. گل‌های نر و مادۀ آن جدا از هم ولی بر روی یک پایه قرار دارند. گل‌ها در محور برگ‌ها به‌صورت انفرادی قرار می‌گیرند. تعداد گل‌های نر همیشه بیشتر از گل‌های ماده است و عامل گرده‌افشانی نیز حشرات می‌باشند که برای گرده‌افشانی خوب وجود آن‌ها لازم است. هندوانه‌های ماده گل نیز داریم که ميوه‌بندي آن‌ها بدون لقاح انجام می‌گیرد. در هندوانه بين ميوه‌هاي توليد شده و گل‌هاي مجاور رقابت وجود دارد.

ارقام مختلف هندوانه از نظر شکل، اندازه، رنگ پوست و گوشت، اندازۀ بذور و طعم و مزه با هم فرق دارند. رنگ پوست ممکن است از سبز خیلی روشن تا سبز خیلی تیره متغیر باشد. در برخی ارقام نیز رگه‌های سیاه منقوش شده‌ای در زمینۀ رنگ سبز روشن پوست دیده می‌شود. رنگ گوشت ممکن است به‌صورت‌های سفید، سفید مایل به زرد، زرد لیموئی، صورتی کم رنگ، صورتی پر رنگ، قرمز کم رنگ، قرمز پر رنگ و لاکی دیده شود. میوۀ هندوانه ممکن است دارای تعداد زیادی بذر به اندازه‌های مختلف و به رنگ‌های سفید، زرد، قهوه‌ای و سیاه باشد. البته هندوانة بدون بذر (Seedless) نیز وجود دارد که تریپلوئید است و برای اولین بار توسط ژاپنی‌ها با تلاقی دادن هندوانه‌های تتراپلوئید و دیپلوئید ایجاد گردید. بذر تریپلوئید (4n♀ × 2n♂ → 3n) پس از سبزشدن تولید بوته‌ای می‌کند که دانۀ گردۀ آن عقیم است و تولید میوۀ بدون بذر می‌کند (البته بذور کوچک سفید رنگی تولید می‌شود که فاقد جنین بوده و فقط دارای پوستۀ بذری هستند). برای تولید بذر تریپلوئید، بذور تتراپلوئید را در ردیف‌های متناوب با بذور دیپلوئید (به‌صورت یک خط کشت در میان) می‌کارند و در اثر تلقیح این دو نوع، بذور تریپلوئید به‌وجود می‌آید که با کاشتن آن‌ها میوه بدون بذر حاصل می‌شود.

ارزش غذایی و اهمیت اقتصادی

میزان املاح و ویتامین‌های آن ناچیز است ولی به‌خاطر بودن بالا بودن میزان آب و شیرین بودن آن و مزه خوب مورد توجه مردم دنیا قرار گرفته است. هندوانه با داشتن بیش از 92% آب دارای طبیعت سرد و خاصیت خنک‌کنندگی است و برای بیماران تب‌دار دارویی مفید می‌تواند باشد.

موارد مصرف: هندوانه از نظر طب قديم ايران سرد و تر است. گرما را برطرف مي كند و بهترين ميوه تابستان

است.

1- هندوانه مدر است و به پائين آوردن فشار خون كمك مي كند.

2- هندوانه معده را تقويت مي كند.

3- پوست سفيد داخل هندوانه براي زخم گلو و دهان بسيار موثر است.

4- مغز تخم هندوانه كرم هاي معده و روده را از بين مي برد.

5- هندوانه براي ورم مثانه مفيد است.

6- هندوانه بدن را تازه شاداب مي كند.

7- هندوانه براي اشخاص گرم مزاج بسيار خوب است.

8- آب هندوانه مخلوط با سكنجبين علاج كننده يرقان و دفع كننده سنگ كليه است.

9- براي خنك كردن بدن در روزهاي گرم تابستان هندوانه را با شكر بخوريد.

10- براي برطرف كردن تب و اخلاط بدن هندوانه را با شير خشك بخوريد.

11- براي رفع خارش بدن هندوانه را با تمبر هندي بخوريد.

12- هندوانه را بايد هميشه بين دو غذا خورد يعني تقريبا سه ساعت بعد از غذا و یک ساعت قبل از غذا. زيرا اگر بلافاصله بعد از غذا خورده شود در هضم غذا اختلال ايجاد مي كند همچنين نبايد آنرا با ميوه هاي ديگر مخلوط كرد زيرا باعث نفخ شكم می شود.

نکات ضروری: هندوانه براي اشخاص سرد مزاج و افرادی که داراي معده سرد مي باشند مناسب نيست. اينگونه اشخاص اگر مي خواهند هندوانه بخورند بايد آنرا با شكر ، عسل و يا گل قند بخورند. همچنين هندوانه در اشخاص سرد مزاج باعث درد مفاصل و ضعف جنسي مي شود.

در کشور ما بیشترین سطح زیر کشت را در بین سبزیجات خانوادۀ کدوئیان به خود اختصاص داده است. سهولت پرورش، پائین بودن هزینه‌های تولید، قابلیت حمل و نقل و نگهداری خوب باعث استقبال کشاورزان از کشت و کار آن شده است.

شرایط آب و هوایی

محصول فصل گرم است. مقاومت آن به گرما بیش از سایر گیاهان تیرۀ کدوئیان است. هندوانه مخصوص مناطقی است که دارای تابستان‌های گرم و طولانی هستند و لذا تابستان‌های خشک و یا نسبتاً مرطوب برای آن مناسب است. در مناطقی که دارای تابستان کوتاه‌تر از 4 ماه هستند میوه‌های هندوانه خصوصاً ارقام دیررس، نارس باقی مانده و شیرین نمی‌شوند. بنابراین به‌منظور طولانی شدن فصل رشد می‌توان آن را در مکان‌های سرپوشیده و گرم خزانه‌گیری نموده و به‌محض مساعد شدن هوا به محل اصلی منتقل نمود. همچنین استفاده از مالچ‌های پلاستیکی سیاه در مناطق دارای تابستان کوتاه می‌تواند به زودرس شدن محصول کمک نماید.

ارقام زودرس در مدت 80-70 روز و ارقام میان رس در مدت 90-80 روز می‌رسند. رقم معروف چارلستون گری (Charleston Gray)

که به آن هندوانۀ مهندسی هم می‌گویند یک رقم میان‌رس است. این هندوانه نسبت به آنتراکتوز و پژمردگی فوزاریومی مقاوم است. رنگ پوست میوه سبز روشن است. رنگ گوشت میوه قرمز و مزه آن بسیار شیرین است. شکل میوه کشیده و دراز می‌باشد.

کاشت، داشت و برداشت

بذر هندوانه مستقیماً در زمین اصلی کاشته می‌شود. جهت سهولت جوانه‌زنی و تسریع در این کار ممکن است بذور را یک تا دو روز قبل از کاشت در یک پارچۀ مرطوب در دمای 25 درجۀ سانتی‌گراد بخیسانند. رشد طولی و عرضی بوته‌های هندوانه از سایر گیاهان تیرۀ کدوئیان بیشتر است. به‌همین دليل فاصلۀ دو خط کشت بیشتر در نظر گرفته می‌شود (گاهي3-5/2 متر یا حتی بیشتر). همچنین فاصلۀ بوته‌ها نیز بیشتر بوده و گاهي به 90-60 سانتی‌متر می‌رسد. روش کاشت به‌صورت کپه‌ای است و پس از سبزشدن تعداد بوته‌ها را به 1 تا 2 عدد كاهش می‌دهند. عمق کاشت بذر cm2 یا کمی بیشتر است. بوته هندوانه برای رشد اولیه خود احتیاج به گرما و رطوبت کافی دارد، بنابراین عمل کاشت بذر تا زمانی که دمای خاک به 20-18 درجة سانتی‌گراد نرسیده است انجام نمی‌گیرد. بدیهی است که با افزایش دما مثلاً تا حد 25 درجه يا بیشتر، جوانه‌زنی نیز تسریع می‌گردد. میزان بذر مورد نیاز برای یک هکتار 3-2 کیلوگرم می‌باشد. تهیه و آماده‌سازی زمین مثل خیار می‌باشد با این تفاوت که اولاً فاصلۀ بین جوی‌ها بیشتر در نظر گرفته می‌شود و ثانیاً جوی‌ها عمیق‌تر حفر می‌شوند تا بیشتر آبگیر بوده و رطوبت زمین بیشتر حفظ گردد.

هندوانه خاک‌های شنی و سبک را که از نظر مواد آلی قوی بوده و از زهکشی خوبی برخوردار باشند می‌پسندد. در خاک‌های شنی رسی و شنی لومی نتیجۀ مطلوبی می‌دهد. pH مناسب بین 6 تا 7 است هر چند که هندوانه به pH اسیدی حساس نیست (تا حدود
5 pH=).

نیاز کودی آن شبیه خیار، خربزه و طالبی است ولی به‌طورکلی هندوانه نیازهای کودی کمتری دارد. نیاز هندوانه به ازت و پتاسیم زیاد ولی به فسفر نسبتاً کم است. دادن کود ازته به‌صورت سرک در زمان شروع رشد ساقه‌های خزنده ضروری است.

در مناطقی که دورۀ رشد کوتاه است یا اگر هدف توليد هندوانۀ زودرس باشد، بذور آن را در داخل گلدان‌های جیفی پات کشت کرده و در مرحلۀ 4 برگه شدن، بوته را همراه با گلدان به محل اصلی منتقل می سازند.

دفع علف‌های هزر و سله‌شکنی را می‌توان به‌علت زیاد بودن فواصل کاشت با کولتیواتور یا حتی دیسک انجام داد. کولتیواتورزنی بلافاصله پس از خارج شدن بوته‌های جوان از خاک شروع شده و تا زمانی که بوته‌ها زمین را نپوشانيده‌اند باید ادامه یابد.

آبیاری به ویژه در مناطق دارای تابستان‌های گرم و خشک بایستی بسیار جدی گرفته شود.

کمبود رطوبت، به خصوص در اواخر فصل، ممکن است منجر به رشد میوه های نارس و ضعیف شود.

تنش‌های رطوبتی و کمبود کلسیم می‌توانند در برخی از ارقام هندوانه از جمله رقم چارلستون‌گری ایجاد پوسیدگی گلگاه نمایند.

هرس میوه (کم کردن تعداد میوه) یکی از اعمالی است که به‌منظور افزایش اندازه و کیفیت میوه‌ها در هندوانه انجام می‌گیرد. برای این کار ساقه اصلی را بعد از برگ سوم و ساقه‌های فرعی را جداگانه بعد از برگ پنجم قطع می‌کنند. در ارقامی که تولید میوه‌های بزرگ می‌کنند معمولاً فقط دو عدد میوه را روی بوته نگه می‌دارند، اما در ارقامی که میوة کوچک می‌دهند می‌توان 5-3 عدد میوه را در هر بوته باقی گذاشت.

در گذشته ارقام هندوانه را بر اساس نازک بودن یا ضخیم بودن پوستشان تقسیم‌بندی می‌کردند. ارقام پوست نازک چون قادر به تحمل صدمات مکانیکی نیستند نمی‌توان آن‌ها را به نقاط دوردست ارسال نمود و لذا بیشتر مصرف محلی دارند. در حالی که ارقام پوست ضخیم، قابل حمل و نقل به نقاط دور دست می‌باشند. امروزه ارقام هندوانه را بر اساس زودرسی، میان‌رسی و دیررسی به سه دسته تقسیم می‌کنند.

از ارقام داخلی می‌توان محبوبی، قرق، شریف آبادی (خانمی) و بهار همدان را نام برد. وجه مشترک تمام ارقام بومی ما گرد بودن میوة آن‌ها است. ارقام بومی بخاطر قابلیت حمل و نقل کم و داشتن تعداد بذور بیشتر به‌تدریج جای خود را به ارقام خارجی داده‌اند. از ارقام خارجی معروف می‌توان چارلستون‌گری، دیکسی‌کوئین، فرفاکس و شوگربی‌بی را نام برد. چارلستون‌گری و فرفاکس جزو هندوانه‌های کشیده بوده و هر دو دارای مشکل پوسیدگی گلگاه می‌باشند. جالب است بدانیم که عارضة پوسیدگی گلگاه در هندوانه‌های گرد دیده نمی‌شود. رقم شوگربی بی همانند هندوانة شریف آبادی دارای میوة گرد با پوست سیاه (سبز تیره) است. رقم دیکسی‌کوئین همانند بهار همدان گرد بوده و دارای خطوط سبز تیره رنگ در زمینة سبز روشن پوست می‌باشد.

میوة هندوانه را در زمان رسیدگی کامل برداشت می‌کنند، یعنی زمانی که گوشت میوه رسیده و به خوبی رنگ گرفته باشد و میزان قند آن نیز حداکثر باشد. روش‌های متعددی برای تشخیص رسیدگی میوة هندوانه وجود دارد:

1) استفاده از حس شنوایی، بدین ترتیب که با انگشت ضرباتی را به میوه وارد می‌سازند. اگر میوه نارس باشد این صدا ريز و زنگ‌دار فلزی می‌باشد. ولی در میوه‌های رسیده صدا خفه و گرفته خواهد بود.

2) تغییر رنگ پوست میوه، که اگر پوست میوه روشن باشد دلیل بر رسیدن میوه است. همچنین اگر قسمتی از پوست میوه که روی زمین قرار دارد به زرد تغییر رنگ پیدا کرده باشد می‌تواند دلیل بر رسیدگی میوه باشد.

3) خشک شدن نزدیک‌ترین پیچک به میوه که در موقع رسیدن میوه از رنگ سبز به رنگ زرد متمایل به قهوه‌ای تبدیل گشته و گاهی کاملاً خشک می‌شود. روش ذکر شده از سایر روش‌های ذکر شده مطمئن‌تر است، ولی تنها در مزرعه عملی است نه در بازار.

میوة هندوانه به سرمازدگی (دمای کمتر از 10 درجه) حساس است و نگهداری میوه‌ها در دمای 16-10 درجه سانتی‌گراد توصیه می‌گردد.