گل ختمی (ختمی بری)
نام انگلیسی: |
Hollyhocks |
نام علمی: |
Althaea rosea L. var.nigra Hort. |
خانواده: |
malvaceae |
مقدمه
گل ختمی از قرن شانزدهم در اروپا به عنوان گیاهی زینتی و دارویی کشت می شده است. از آن جا که گلهای این گیاه رنگهای متفاوتی دارد، در حال حاضر در باغها و پارکهای بعضی کشورها به عنوان گیاهی زینتی کشت می شود.
در تعدادی از فارماکوپه ها از گلهای همراه با کاسبرگ یا بدون کاسبرگ ختمی به عنوان دارو یاد شده و خواص درمانی آن مورد تاکید قرار گرفته است. از گلهای این گیاه در صنایع داروسازی برخی کشورها داروهایی برای درمان بیماریهای ریوی و تنفسی و همچنین برای معالجه گلو درد تهیه می شود. در استعمال خارجی از آن به صورت ضماد استفاده می شود.
برای رنگ کردن مواد غذایی ، نوشیدنیها ، شیرینی جات از مواد رنگی گل ختمی استفاده می شود.
گل ختمی در سطوح وسیعی در کشورهای بلژیک ، فرانسه ، شبه جزیره بالکان ، روسیه و مجارستان کشت می شود.
مشخصات گیاه
گل ختمی بوته ای استوار ، یک ساله ، دو ساله است. تاکنون بوته ها و واریته های متعددی از این گیاه شناسایی شده اند. عده ای از محققان منشا این گیاه را نواحی مدیترانه می دانند در حالی که عده ای دیگر آسیا را موطن اصلی گل ختمی گزارش کرده اند.
خصوصیات مرفولوژیکی این گیاه در شرایط مختلف اقلیمی متفاوت است.
گیاهان یک ساله گل ختمی از دوره رویشی نسبتا طولانی برخوردارند. چنانچه این گیاهان با تاخیر کشت شوند ، معمولا به ساقه نمی روند ولی برگهای طوقه ای فراوانی تولید می کنند. اگر گل ختمی در اوایل بهار کشت شود، اواخر بهار (خرداد) گیاه به ساقه می رود.
گل ختمی دارای ریشه ای راست، طویل و مخروطی شکل است. این ریشه انشعابهای فراوانی دارد. در گیاهان چند ساله در سال اول رویش برگهای طوقه ای تشکیل می شود و گیاهان از سال دوم به ساقه می روند. ارتفاع این گیاه با توجه به شرایط اقلیمی مختلف مانند زمان کاشت، نوع خاک و وضعیت آب و هوای محل کاشت متفاوت و بین 100 تا 300 سانتی متر است. برگها سبز رنگ و دارای سه تا هفت لوب دندانه دار است. برگهای پایینی با برگهای قسمت بالای ساقه تفاوت دارند. به طوری که برگهای پایینی ساقه درشت تر و بریدگیهای کم و بیش عمیق دارند (تقریبا پنجه ای شکل هستند) ولی برگهای قسمت فوقانی کوچکتر و قلبی شکلند. سطح فوقانی و تحتانی برگها از کرکهای فراوانی پوشیده شده است.
گلها بزرگ و حاوی تعداد زیادی گلبرگ سیاهرنگ به قطر هفت تا هشت سانتی متر است. اولین گلها در اواخر بهار و اوایل تابستان (خرداد-تیر) ظاهر می شود و گلدهی تا اواخر شهریور ادامه می یابد. میوه مسطح و چند لایه ای است که در اطراف آن بریدگی و شیارهای خاصی وجود دارد. داخل میوه چند دانه لوبیایی شکل به رنگ قهوه ای وجود دارد. وزن هزاردانه 8 تا 12 گرم است.
گلها حاوی مواد رنگی متعلق به گروه آنتوسیانین هاست و شامل ((آلته این)) ، ((دلفینین)) و ((مالویدین)) است. مواد موسیلاژی ، کربوهیدراتها و رزینهای مختلف از مواد دیگر تشکیل دهنده گل هستند. مواد رنگی این گیاه در محیط اسیدی به رنگ قرمز و در محیط بازی سبز رنگ هستند.
نیازهای اکولوژیکی
برای کشت ختمی از اقلیمهایی که از نظر نور مناسبند و بادهای موسمی شدید نمی وزند باید استفاده کرد. بذر ختمی در دمای 8 تا 10 درجه سانتی گراد قادر به رویش است. اگرچه رشد و نمو این گیاه در مناطق خشک به خوبی صورت می گیرد ولی گیاه در مرحله ساقه دهی ، به رطوبت کافی نیاز دارد. نور کافی و هوای خشک سبب تولید مقدار فراوانی گل می شود. خاکهای لوم رسی با ضخامت زیاد و غنی از مواد غذایی برای کشت گل ختمی مناسب است. رطوبت زیاد برای این گیاه مناسب نیست و سبب کاهش عملکرد گل می شود.
تناوب کاشت
تناوب کاشت برای گل ختمی مهم نیست و تقریبا آن را با اکثر گیاهان می توان به تناوب کشت کرد. زیرا مواد و عناصر غذایی مناسب یبب افزایش عملکرد گل می شود از این و بهتر است با گیاهانی به تناوب کشت شوند که زمین را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند.
کشت مدام گل ختمی در یک زمین مناسب نیست و بهتر است تکرار کشت آن در یک زمین پس از سه سال انجام گیرد.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
مواد و عناصر غذایی مناسب نقش عمده ای در افزایش عملکرد گل دارد. تحقیقات نشان می دهد کودهای حیوانی کاملا پوسیده نقش موثری در افزایش عملکرد گل و مواد موثره آن دارد. افزودن کودهای شیمیایی (ازت ، اکسید فسفر و اکسید پتاس) نیز برای رشد و نمو این گیاه مناسب است. از این رو توصیه می شود از هر کدام 30 تا 50 کیلوگرم در هکتار به عنوان مقادیر پایه در اختیار گیاهان قرار گیرد. افزودن بیش از اندازه ازت سبب کاهش شدید عملکرد گل می شود.
آماده سازی خاک
در فصل پاییز ، پس از افزودن کودهای حیوانی مورد نیاز باید شخم عمیقی به زمین زده شود. سپس کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه را به خاک اضافه و به وسیله دیسک آنها را تا عمق 15 تا 20 سانتی متری خاک مخلوط می کنند. در اواخر زمستان زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت بذر باید آماده کرد.
تاریخ و فواصل کاشت
در اواخر اسفند و اوایل فروردین زمان مناسبی برای کشت مستقیم گل ختمی در زمین اصلی است. بذرها در ردیفهایی به فاصله 60 تا 70 سانتی متر کشت می شوند. عمق بذر ختمی در هنگام کاشت 3 تا 5/3 سانتی متر باید باشد. برای هر هکتار زمین به سه تا پنج کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.
زمان مناسب برای کاشت بذر در خزانه ، پاییز (اوایل مهرماه) می باشد. در این صورت بذرها در ردیفهایی به فاصله هفت تا هشت سانتی متر کشت می شوند. عمق بذر بین 5/1 تا 2 سانتی متر مناسب است. برای هر هکتار به 8/1 کیلوگرم بذر نیاز است. در اواخر اسفند و اوایل بهار نشاء ها را در ردیفهایی به فاصله 70 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 20 تا 25 سانتی متر باید به زمین اصلی منتقل کرد.
تناوب کاشت
تکثیر گونه های مختلف گل ختمی توسط بذر و به دو روش مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد.
کاشت مستقیم: در زمان مناسب اقدام به کشت ردیفی بذرها در زمین اصلی می شود. پس از کشت ، برای ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک انجام غلتک مناسب ضرورت دارد و سبب هماهنگی در رویش بذرها می شود. پس از کشت بلافاصله باید زمین را آبیاری کرد.
این روش تکثیر اگرچه هزینه کمتری در بر دارد اما از آن جا که گیاهان با تاخیر به گل می روند (اولین گلها در اواسط تابستان ظاهر می شوند) روش مناسبی برای کشت ختمی نیست و کمتر از آن استفاده می شود.
کاشت غیر مستقیم: در زمان مناسب اقدام به کشت بذر در خزانه می شود. با آبیاری منظم و وجین علفهای هرز بذرها پس از 10 تا 15 روز سبز می شوند. در صورتی که تراکم گیاهان در طول ردیفها زیاد باشد در اواخر مهر به تنک کردن آنها اقدام می شود. با آغاز فصل سرما (اواخر پاییز) به منظور جلوگیری از سرمازدگی با پوشش نایلونی سطح خزانه را باید پوشاند. اواخر اسفند زمان مناسبی برای انتقال نشاءها به زمین اصلی است.
تکثیر گل ختمی به روش غیر مستقیم هزینه زیادی را در بر دارد. اما از آن جا که گیاهان زودتر به گل می روند و گلهای حاصله از کمیت و کیفیت مناسبی برخوردارند، لذا در اکثر کشورها از این روش برای تکثیر گل ختمی استفاده می شود.
مراقبت و نگهداری
چنانچه گل ختمی به روش مستقیم تکثیر شود و بوته ها در طول ردیفها متراکم باشند آنها را باید تنک کرد به طوری که در هر متر طولی 8 تا 10 بوته رشد کند. زمان مناسب برای تنک کردن گیاهان در طول ردیفها در مرحله دو تا سه برگی است. برای تنک کردن چنانچه از ماشین استفاده شود، حرکت ماشین باید در خلاف جهت ردیفها باشد.
در طول رویش گیاهان دو تا سه بار باید اقدام به وجین علفهای هرز نمود.
گل ختمی به اکثر علف کشها حساس است از این رو مبارزه شیمیایی با علفهای هرز این گیاه مناسب نیست و وجین علفهای هرز باید توسط انسان یا با ماشین (کولتیواتور) صورت گیرد. گیاهان باید در مرحله ساقه دهی آبیاری شوند. عدم رطوبت کافی در این مرحله سبب کاهش عملکرد گل می شود.
گل ختمی ممکن است در طول رویش به بعضی از بیماریها مبتلا گردد. از مهمترین بیماریها، قارچ عامل بیماری زنگ است. سورهای تلوتسپور قارچ در سطح زسرین برگها ، روی ساقه ها و حتی در سطح دانه ها تشکیل می شود. برای جلوگیری از گسترش این بیماری بذرهای حاصل از بوته های سالم را باید کشت کرد. ضدعفونی کردن بذرها با غوطه ور کردن آنها در محلول دو در هزار سولفات مس به مدت یک و نیم ساعت توصیه می شود.
برای مبارزه با این بیماری استفاده از محلول قارچ کش 4/0 درصد زینب یا محلول 2/0 درصد دیتان به صورت محلول پاشی نتایج مطلوبی به دنبال دارد.
برداشت محصول
گلها را باید در هوای خشک و غیر بارانی برداشت کرد. گلبرگها، بدون کاسبرگ باید جمع آوری شوند. گلها بندرت به صورت کامل و همراه با کاسه گل (کاسبرگها) برداشت می شوند. از مرحله باز شدن گلها تا پژمرده شدن و ریختن آنها زمان نسبتا طولانی وجود دارد. لذا، می توان به صورت منظم و به تدریج گلها را برداشت کرد. به هر حال گلهای جمع آوری شده باید خشک شوند. برای خشک کردن گلها، می توان آنها را در جهت جریان نسیم ملایم قرار داد یا از خشک کنهای الکتریکی و از درجه حرارت 40 تا 50 درجه سانتی گراد استفاده کرد.
عملکرد گل خشک 25/0 تا 4/0 تن در هکتار است.