آقطی سیاه
نام انگلیسی: |
Elder |
نام علمی: |
Sambucus nigra L. |
خانواده: |
Caprifoliaceae |
مقدمه
آقطی سیاه از زمان های قدیم جزء گیاهان دارویی به شمار می رفته و از آن برای مداوای برخی بیماری ها استفاده می شده است. گل ها، میوه های کاملا رسیده، پوست و برگ های این گیاه در تعدادی از فارماکوپه ها به عنوان دارو معرفی و خواص آنها نیز بیان گردیده است. مواد موثره قسمت های مختلف آقطی سیاه، آرام بخش، مدر، معرق و تقویت کننده عضلات قلب است. برای مداوای سرما خوردگی و برخی ناراحتی های مجاری تنفسی استفاده می شود. از میوه های تازه این گیاه نوعی مربا و مارمالاد تهیه می گردد که تاثیر دارویی دارد. مواد موثره گل ها کم و بیش ملین است و از آن به عنوان ماده ای مسهل استفاده می شود.
مشخصات گیاه
آقطی سیاه گیاهی چند ساله، درختچه ای، به ارتفاع 3 تا 6 متر و متعلق به تیره آقطی می باشد. آقطی سیاه معمولا در مناطق سایه، مرطوب و اطراف جنگل ها می روید. ساقه جوان و یک ساله این گیاه سبز رنگ است ولی با گدشت سن گیاه، پوست ساقه به رنگ قهوه ای روشن یا خاکستری تبدیل می شود. در سطح پوست، منافذی (عدسک هایی) به رنگ سفید و نسبتا نرم مشاهده می شود.
برگ ها مرکب بوده و از 5 تا 7 برگچه (معمولا تعداد برگچه ها فرد است) تشکیل شده اند. برگچه ها متقابل، به شکل بیضی و کشیده می باشند. طول برگ ها به 40 سانتی متر می رسد. برگ ها به رنگ سبز روشن و کم و بیش براق هستند. گل ها در انتهای ساقه ها به شکل خوشه ای مسطح ظاهر می شوند. قطر این خوشه، بین 10 تا 25 سانتی متر است. گلها کم و بیش معطر و رنگ آنها زرد روشن است و پس از خشک شدن کمی تیره شده و بوی آن نیز کمی تغییر می یابد. گلدهی ، از اواخر اردیبهشت تا اواخر خرداد انجام می گیرد . میوه از نوع سته و به رنگ سیاه و براق است . داخل هر میوه ، 2 تا 3 عدد دانه وجود دارد که دارای پوشش محکم و سختی است . هر دانه 5 میلی متر ضخامت دارد . وزن هزار دانه ، 5/2 تا 5/3 گرم است .
مواد موثره گلها عبارتند از : اسانس ( به مقدار 1/0 تا 2/0 درصد ) ، گلیکوزید ( مانند سامبونیگرین ) ، فلاونوییدها ( به مقدار 2 تا 3% که شامل (روتین ) ، (کورستین ) و (سامبوسین) می باشد .
مواد موثره برگ ها عبارتند از ( مواد تلخ ) و ( گلیکوزید سامبونیگرین ) ، در حالی که میوه های کاملاً رسیده حاوی اسیدهای آلی ( مانند اسید استیک و اسید مالیک ) ، ویتامین های آ و ث ، مواد تلخ ، مواد قندی و مقادیر بسیار کمی اسانس می باشند.
نیازهای اکولوژیکی
آقطی سیاه در خاک های تقریباً شور، در زمین های متروکه و مرطوب می روید. این گیاه در طول رویش به مقادیر زیادی ازت و آب نیاز دارد. آبیاری مناسب باعث افزایش عملکرد گل می شود. اگر چه این گیاه در سایه به خوبی می روید، ولی تابش آفتاب نقش عمده ای در افزایش محصول میوه دارد.
تکثیر گیاه
رویشگاه اصلی آقطی سیاه، مناطق صعب العبور جنگلی است، لذا بهره برداری از این گیاه از محل رویش گاه های طبیعی مقرون به صرفه نیست و در بعضی از کشورها کشت می شود. کاشت و تکثیر آقطی سیاه در زمین های مسطح، باعث تسریع در برداشت محصول می شود. تکثیر این گیاه به وسیله بذر و همچنین از طریق رویشی صورت می گیرد.
تکثیر به وسیله بذر : بذرهای آقطی سیاه را بین ماه های مرداد – شهریور جمع آوری می کنند. سپس آنها را در فصل پاییز همان سال یا اوایل بهار سال بعد در خزانه هوای آزاد کشت می کنند. با آبیاری منظم و وجین علف های هرز سطح خزانه، بذرها سبز شده و گیاه به سرعت رشد می کند.
یک سال بعد، در فصل بهار یا پاییز ، نهال ها را به زمین مورد نظر منتقل می کنند.
تکثیر رویشی : تکثیر رویشی، از طریق قلمه های ساقه انجام می گیرد. گیاهان در ماه های خرداد – تیر، ساقه های سبز و جوانی دارند. این ساقه ها در شهریور ضخیم و کم و بیش چوبی می شوند. بین ماه های تیر – شهریور، قلمه های مناسبی را به طول 20 سانتی متر جدا می کنند. این قلمه ها را در خزانه هوای آزاد که سطح بستر آن از خاک مرطوب و نرمی پوشیده شده است، کشت می کنند. چون قلمه ها در سایه سریع تر ریشه دار می شوند، خزانه ها باید در سایه قرار داشته باشند یا با استفاده از پوشش هایی مخصوص، مانع تابش مستقیم آفتاب به آنها شد.
پس از ریشه دار شدن قلمه، می توان نهال ها را به زمین دایمی منتقل نمود، فاصله ردیف های کاشت، بین 250 تا 300 سانتی متر مناسب است. فاصله دو نهال روی ردیف کاشت، باید 100 تا 150 سانتی متر باشد.
برداشت محصول
هنگامی که گل های قسمت های کناری گل آذین باز شده باشند و گل های قسمت های میانی آن به صورت غنچه ( یا در حال بازشدن) باشند، باید گل ها را برداشت نمود.
جمع آوری گل ها فقط در ساعت های خشک روز امکان پذیر است. از این رو، گل ها را باید پس از خشک شدن شبنم یا مدتی پس از بارندگی، برداشت کرد . چنانچه گل ها به صورت مرطوب برداشت شوند، پس از خشک شدن قهوه ای رنگ شده و از کیفیت مواد دارویی آن ها نیز کاسته می شود.
گل ها را با قیچی باغبانی و از ناحیه دمگل جدا می کنند و پس از جدا کردن، به صورت وارونه، با فاصله های مناسب و بدون وارد آوردن هیچ گونه فشار، در سبد قرار می دهند. این گل ها را به هیچ عنوان نباید در کیسه یا جعبه نگهداری نمود، زیرا ممکن است رنگ آنها در اثر فشارهای وارده به قرمز تیره یا قهوه ای تغییر یابد و در نتیجه از کیفیت آن ها کاسته شود. برای نگهداری می توان از تخته هایی که روی آن ها را با ورق های کاغذی پوشانیده اند ( با رعایت فواصل مناسب و عدم فشار بر آن ها ) استفاده نمود.
خشک کردن گل ها باید به وسیله خشک کن های الکتریکی انجام گیرد. برای این کار ابتدا گل ها را به صورت لایه ای نازک در خشک کن قرار می دهند و سپس آن ها را در دمای 30 الی 35 درجه سانتی گراد خشک می کنند (ضخامت زیاد، باعث تغییر رنگ در گل ها می گردد). عمل خشک کردن را در سایه نیز می توان انجام داد. در هر صورت، چنانچه خشک کردن گل ها با کیفیت مناسب انجام گرفته باشد، رنگ آن ها زرد روشن خواهد بود.
گل ها را پس از خشک کردن الک کرده و پس از جدا نمودن ساقه ها و سایر اندام های نامناسب، آنها را در پاکت های کاغذی یا جعبه های مقوایی، بسته بندی می کنند.
نگهداری گل های خشک شده در اماکن مرطوب مناسب نیست، زیرا به علت جذب رطوبت، رنگ گل ها تغییر می یابد. رنگ گل هایی که به طور مناسب خشک شده باشند، زرد روشن خواهد بود و از بوی خاص و مطبوعی نیز برخوردار می شوند. مزه گل ها نیز شیرین است. جمع آوری میوه های رسیده، همانند گل ها، همراه با ساقه انجام می گیرد. با استفاده از خشک کن های الکتریکی، میوه ها به طور مناسب خشک می شوند (استفاده از خشک کن سبب عدم تغییر رنگ میوه ها می گردد).
پس از خشک شدن میوه ها، ساقه ها را از آنها جدا و سپس آن ها را بسته بندی می کنند. نسبت گل تازه به خشک، 8 تا 9 به 1 و نسبت میوه تازه به خشک، 4 تا 5 به 1 می باشد. میوه های خشک شده سیاه رنگ و سبک هستند و مزه آن ها ملس (ترش و شیرین) است.