باریجه

نام انگلیسی: Galbanum

نام علمی: Ferula gumosa

خانواده: Apiaceae

مقدمه

مردم اغلب از باریجه به عنوان مقوی معده و نیز ترمیم کننده زخم ها استفاده می کنند. مصارف صنعتی باریجه در کشور های غربی فراوان است، ولی متاسفانه از چگونگی مصارف صنعتی آن در این کشور ها اطلاع دقیقی در دست نیست. شیرابه باریجه را در تهیه چسب های نامرئی برای چسباندن سنگ های قیمتی نظیر الماس، به کار می برند. از مواد موثره باریجه در صنایع بهداشتی و ارایشی نیز به عنوان تثبیت کننده عطر و ادکلن استفاده می شود. شیرابه باریجه، از اقلام مهم صادراتی ایران به شمار می رود.

مشخصات گیاه

باریجه، گیاهی چند ساله و مونوکارپیک است (در طول عمر خود تنها یک بار گل می دهد). این گیاه در چند سال اول رویش، برگ های طوقه ای تولید می کند، در سال آخر رویش به ساقه می رود و گل و میوه نیز روی آن تشکیل می شوند. سپس ریشه گیاه می پوسد و گیاه از بین می رود.

باریجه در شمال ایران در بخش های مختلفی از البرز مثلا در استان خراسان، فیروزکوه و منطقه لار گسترش دارد. ساقه این گیاه ضخیم و مستقیم است. ارتفاع آن با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت بوده و بین 100 تا 200 سانتی متر است. چنانچه شکافهایی روی ساقه گیاه ایجاد شود، شیرابه ای شیر رنگ، متمایل به زرد از ان خارج می شود. این شیرابه تحت تاثیر حرارت محیط به صورت تکه هایی شفاف روی ساقه مشاهده می شود که به باریجه اشکی معروف است.

برگ های این گیاه نقره ای رنگ و گسترده بر روی زمین، به طول 30 سانتی متر و پوشیده از کرک های ریز و کوتاه هستند. پهنک برگ دارای بریدگی های کم و بیش عمیق است.

گل های باریجه در انتهای ساقه اصلی و فرعی پدیدار می شوند. گل ها به رنگ زرد و به شکل پتر مشاهده می شوند. تعداد انشعاب های چتر، بین 4 تا 6 عدد است. پایه های چتر های فرعی در مقایسه با چتر های اصلی کوتاه ترند. میوه بیضی شکل، شیزوکارپ و کناره های آن باریک است.

از تمام اندام گیاه بوی تند و مخصوصی استشمام می گردد که از علائم مشخص گیاه باریجه است. ریشه باریجه غده ای شکل و سرشار از شیرابه است. برای استخراج شیرابه، ابتدا خاک پای بوته را کنار می زنند، سپس قسمتی از پوست ریشه را جدا می کنند و بدین ترتیب شیرابه گیاه به سرعت خارج می شود. هر چند روز یک یک بار با برداشتن لایه ای به قطر نیم سانتی متر پایین تر از محل بریده شده قبلی، اصطلاحا زخم را تازه کرده و موجب خروج شیرابه بیشتری می شوند. این عمل، تا خشک شدن کامل شیرابه ادامه می یابد. شیرابه های جمع آوری شده در مجاورت هوا رنگ قهوه ای تیره به خود می گیرند.

شیرابه باریجه بوی تندی دارد و طعم آن گس و بسیار نا مطلوب است. مقدار اسانس شیرابه متفاوت بوده و بین 1 تا 26% است. اسانس به روش تقطیر با آب و بخار، به دست می آید. اسانس به رنگ زرد روشن و با بویی تند و دارای 85 درصد هیدروکربور های ترپنوئیدی مانند آلفا – پینن (7 تا 21 %)، بتا – پینن (45 تا 65 %) و دلتا – 3 – کارن (5/2 تا 16 %) می باشد. بوی تند اسانس ناشی از ترکیبات نیتروژن دار نظیر 2 – متوکسی – 3 ایزو بوتیل پیرازین و ترکیبات گوگرد دار مانند اس – بوتیل – 3 – متیل – 2 – بوتنتیوات، متیل آلیل، پروپنیل دی سولفید ها می باشد. از ترکیبات دیگر اسانس، می توان از میرسن، کادینن و الکل های سزکویی ترپن نام برد.

از سال 1373 تحقیقات گسترده ای در رابطه با کشت و اهلی کردن باریجه آغاز شد. هم اکنون این گیاه کشت می شود. نتایج تحقیقات نشان می دهد شیرابه های حاصل از گیاهان کشت شده در مقایسه با انواع خودرو، از کیفیت مناسبی برخوردار است. هر بوته گیاه کشت شده به طور متوسط 42 گرم شیرابه تولید می کند. نتایج تجزیه اسانس حاصل از شیرابه، نشان می دهد اسانس از 32 ترکیب تشکیل شده است که مهمترین آنها را بتا – پینن (به مقدار 74 درصد)، آلفا پینن (به مقدار 5/9 درصد) و 1 و 8 سینوئل + لیمونن (به مقدار 4 درصد) تشکیل می دهد.

اختصاص های فیزیکی و شیمیایی اسانس باریجه به قرار زیر است:

وزن مخصوص در 20 درجه سانتی گراد: 867/0 تا 916/0

ضریب انکسار نور در 20 درجه سانتی گراد: 478/1 تا 487/1

ضریب چرخش نور در 20 درجه سانتی گراد: 3 درجه تا 20 درجه

حلالیت، به نسبت 1 به 6 در الکل اتیلیک 90 درجه

در کشور ما، استفاده از برخی روش های نا مناسب در تیغ زدن گیاه به منظور استخراج شیرابه، زمینه از بین رفتن گیاه و بالاخره نابودی آن را فراهم ساخته است.