پروانش (پریوش)

نام انگلیسی: Madagascar periwinkle

نام علمی: Catharanthus roseus L

خانواده: Apocynaceae

مقدمه

استفاده از پروانش در اروپا، به 50 سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. در آن زمان، عوام از این گیاه برای جلوگیری از خونریزی ها، درمان زخم ها و دندان درد استفاده می کردند. مردم هند به عنوان ماده کاهش دهنده قند خون از آن بهره می بردند.

به علت وجود آلکالوییدهای ارزشمند در پیکر رویشی و ریشه پروانش در اکثر فارماکوپه ها به عنوان یک گیاه دارویی بسیار مهم معرفی و خواص آن نیز بیان شده است. این گیاه به علت دارا بودن آلکالوییدهای مهم نظیر وینبلاستین و وینکریستین که هر دو اثر آنتی نیوپلازی (ضد تومور) دارند در صنایع داروسازی اهمیت بسیاری دارد و حدود 30 سال است که مورد استفاده قرار می گیرد. این مواد در شیمی درمانی برخی سرطان ها نیز کاربرد دارند. ریشه این گیاه حاوی آلکالویید روباسین (آچمالایسین) است که اثر آنتی فیبریلیک داشته و سبب افزایش فشار خون نیز می گردد.

سولفات وینبلاستین که نام تجاری آن ولب است و در بیماری های سرطان خون (لکومیا) تولید بی حد سلول های گلبول سفید را در بیماران کندتر می کند.

مصرف سالانه برگ و ریشه این گیاه در امریکا هر یک حدود 100 تن (وزن خشک هر یک) و ارزش هر گرم آلکالویید وینکریسیتین در حدود 4000 دلار می باشد. نیاز جهانی به این آلکالویید در سال 4 کیلو گرم و به آچمالایسین 300 کیلو گرم گزارش شده است.

این گیاه در کشورهای امریکا، آلمان، مجارستان، ایتالیا، هند، روسیه و فلسطین اشغالی در سطوح وسیع کشت می شود.

مشخصات گیاه

پروانش (با وینکاروزا و لوکنراروزا هم نام می باشد) گیاهی است درختچه ای، چندساله که البته در مناطق سرد به صورت یک ساله کشت می شود. منشا این گیاه مناطق حاره و گرمسیر مانند جنوب هند، اندونزی و ماداگاسکار گزارش شده است و در دشت ها و تپه هایی که 500 متر از سطح دریا ارتفاع دارند می روید. طول ریشه اصلی پروانش 20 تا 40 سانتی متر است. این ریشه انشعاب های کمی دارد. پروانش دارای ساقه ای استوانه ای و مستقیم است. ارتفاع این گیاه در شرایط اقلیمی متفاوت و بین 40 تا 90 سانتی متر می باشد. پای ساقه گیاهان چند ساله چوبی می شود.

رنگ ساقه سبز یا قرز کم رنگ می باشد. قسمت فوقانی ساقه انشعاب های بیشتری دارد. برگ ها ساده، براق، چرمی، تخم مرغی شکل و متقابل هستند و دمبرگ کوتاهی دارند. گل ها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند. رنگ گل ها سفید یا صورتی است. گل ها معمولا اواخر بهار (خرداد) تشکیل می شوند و تا قبل از فصل سرما روی گیاهان باقی می مانند. میوه استئانه ای شکل است و دانه های سیاه رنگ در داخل آن قرار گرفته اند. میوه پس از رسیدن با شکاف های طولی باز شده و بذرهای داخل آن بیرون می ریزند. طول بذر 3 میلی متر و پهنای آن 1 میلی متر است. وزن هزار دانه 2 تا 4/2 گرم است. این گیاه دوره رویشی نسبتا بلندی دارد. از بدو رویش بذر تا رسیدن و کامل شدن میوه 180 تا 200 روز به طول می انجامد. رشد اولیه گیاه بسیار کند می باشد.

پروانش دارای 3 واریته است که عبارتند از: الف) آلبا با گل های سفید، ب) رزیوس با گل های صورتی، ج) آسیلاتا با گل های سفید که وسط آن لکه های ارغوانی مشاهده می شود.

تا کنون 95 نوع آلکالویید از این گیاه استخراج شده است که مقدار آن در پیکره رویشی 2/0 تا 1 درصد گزارش کرده اند. آلکالوییدهای پروانش همگی از گروه تریپتوفان می باشند. مهم ترین این آلکالوییدها روباسین است که از ریشه استخراج می شود. آلکالوییدهای وینبلاستین و وینکریسیتین در برگ ها ساخته و ذخیره می شوند.

بعضی از آلکالوییدها که خاصیت ضد سرطان خون دارند عبارتند از: لیوروزین، لیوروکریستین، وینکالیوکوبلاستین، لیوروزیدین و لیوروزیوین، رویدین و کاتارانتین. مقدار بعضی از این آلکالوییدها در این گیاه بسیار کم است به عنوان مثال می توان از وینکریستین در برگ ها نام برد که مقدار آن به 003/0 درصد می رسد و یک تن از برگ های پروانش فقط حاوی 3 گرم از این آلکالویید می باشد.

نیازهای اکولوژیکی

منشا پروانش مناطق گرم و حاره گزارش شده است. از این رو این گیاه در طول رویش به نور کافی، گرمای مناسب و بارندگی زیاد نیاز دارد. درجه حرارت مطلوب برای رویش بذر 20 تا 22 درجه سانتی گراد است. رشد این گیاه در دمای 10 درجه سانتی گراد متوقف و خود گیاه در صفر درجه سانتی گراد در اثر سرما زدگی خشک می شود. بارندگی سالانه مورد نیاز برای رویش پروانش 800 تا 1000 میلی متر است.

آبیاری منظم و به موقع تاثیر عمده ای در افزایش آلکالوییدهای پروانش دارد. خاک باید از نوع سبک (شنی) و حاوی مقدار مناسبی مواد و عناصر غذایی باشد. برای کشت در سطوح وسیع خاک های سبک شنی که از مواد هوموسی غنی اند توصیه ی شود.

تناوب کاشت

پروانش را با هر گیاهی می توان به تناوب کشت کرد، ولی بهتر است این عل با گیاهان وجینی انجام گیرد. تناوب کشت با گیاهان خانواده بادمجانیان توصیه نمی شود زیثرا این گیاه به سهولت به بیماری های ویروسی مبتلا می شود چون پروانش به اکثر علف کش ها حساس است باید با گیاهانی به تناب کشت شود که باعث گسترش علف های هرز و شیوع بیماری های ویروسی نیز نگردند.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

پروانش تقریبا در هر نوع خاکی به خوبی رشد می کند ولی خاک های شنی حاوی مقادیر فراوان ترکیبات هوموسی از خاک های دیگر بهترند. خاک های اشباع از آب و خاک های قلیایی برای کاشت این گیاه توصیه نمی شوند. تحقیقات نشان می دهند استفاده از کود حیوانی باعث افزایش عملکرد ریشه و پیکر رویشی پروانش می گردد. افزودن 40 تا 50 کیلو گرم در هکتار ازت، 60 تا 80 کیلو گرم در هکتار اکسید فسفر و 4- تا 60 کیلو گرم در هکتار اکسید پتاس در فصل پاییز به خاک سبب تسریع در رویش و افزایش عملکرد می شود. افزودن 50 تا 70 کیلو گرم در هکتار ازت در طول رویش گیاهان نتایج مطلوبی در افزایش ماده موثره پروانش خواهد داشت. بهتر است یک سوم این مقدار هنگام آماده سازی خاک و دو سوم باقی مانده بعد از سبز شدن بذر به عنوان سرک و همراه با آبیاری به خاک داده شود.

آماده سازی خاک

در فصل پاییز پس از اضافه کردن کودهای حیوانی مورد نیاز گیاهان به خاک آنها با شخم مناسبی به عمق 25 تا 30 سانتی مترس خاک فرو می کنند. آن گاه در صورت لزوم کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاهان به خاک اضافه می شود. در اواخر زمستان و اوایل بهار زمین را به وسیله دیسک تسطیح کرده بستر خاک را برای کاشت پروانش آماده می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان مناسب برای کاشت مسقیم اواسط زمستان (بهمن – اسفند) است. در این صورت فاصله ردیف های کاشت 45 سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت 30 سانتی متر و عمق بذر پروانش موقع کاشت باید 1 سانتی متر باشد. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 5/2 کیلو گرم می باشد.

در کشت غیرمسقیم زمان مناسب برای کاشت بذر در خزانه زیر پلاستیک زمستان (دی – بهمن) است. به ازای هر هکتار زمین 200 مترمربع خزانه با پوشش پلاستیک نیاز خواهد بود. عمق مناسب بذر 1 تا 5/1 سانتی متر و فاصله دو بوته از هم در طول ردیف 20 تا 25 سانتی متر است. در کشت غیر مستقیم زمان مناسب برای کاشت بذر در خزانه هوای آزاد اوایل بهار (اوخر اسفند) می باشد.

روش کاشت

تکثیر پروانش به وسیله بذر صورت می گیرد. برای کشت پروانش همواره باید از بذرهایی که تازه جمع آوری شده اند استفاده نمود زیرا با گذشت زمان قوه رویشی آنها کاهش می یابد. برای افزایش قوه رویشی بذرها باید آنها 24 تا 36 ساعت در آب با دمای 22 تا 24 درجه سانتی گراد خیساند. در این صورت چنانچه دمای خاک 20 درجه سانتی گراد باشد بذرها پس 7 تا 10 روز جوانه می زنند.

کشت پروانش به روش مستقیم و غیرمستقیم انجام می گیرد.

کشت مستقیم: پروانش در موطن خود همواره به طور مستقیم و به صورت ردیفی کشت می شود. اواسط زمستان پس از مخلوط کردن بذرهای تیمار شده با مقداری شن آنها را در زمین اصلی کشت می کنند. زمانی که ارتفاع گیاه به 5 تا 7 سانتی متر رسید آنها را طوری تنک می کنند که فاصله دو بوته از هم 30 سانتی متر گردد. خاک باید هنگام کاشت خشک باشد. پس از کاشت برای تسریع در رویش بذرها بلافاصله زمین را آبیاری می کنند.

کشت غیرمستقیم: اواسط زمستان بذرها را در خزانه با پوشش پلاستیک که خاک بسیار نرمی دارد می دارد می کارند. رشد گیاهان در بدو رویش بسیار کند است. زمانی که ارتفاع نشاها به 6 تا 7 سانتی متر رسید آنها را به زمین اصلی منتقل می کنند. در مناطقی که زمستان سرد و طولانی ندارند می توان به جای خزانه زیر پلاستیک از خزانه هوای آزاد استفاده نمود. در این صورت اواخر اسفند بذرها در خزانه هوای آزاد می کارند. پس از دو ماه با آبیاری منظم و وجین علف های هرز سطح خزانه، ارتفاع نشاها به 6 تا 7 سانتی متر می رسد و می توان آنها را به زمین اصلی منتقل نمود.

مراقبت و نگهداری

از آنجا که موطن اصلی پروانش مناطق حاره است در طول رویش به مقدار مناسبی آب، درجه حرارت مناسب و نور کافی نیازمند است. این گیاه باید از اوایل خرداد تا اواسط شهریور 6 تا 8 مرتبه و هر بار 30 تا 40 میلی متر تحت آبیاری قرار گیرد. در مناطقی که نقدار بارندگی سالانه کافی باشد نیازی به آبیاری نخواهد بود و گیاهان به صورت دیم کشت می شوند.

برای مبارزه شیمیایی با علف های هرز مدتی قبل از کشت از محلول 2 تا 4 دی و کراماکسون به نسبت مساوی و به مقدار 5/2 کیلو گرم در هکتار استفاده می شود. پس از رویش بذرها بلافاصله باید علف های هرز را وجین کرد. وجین علف های هرز را بسته به رشد و تراکم آنان 3 تا 5 مرتبه تکرار نمود. معمولا پس از هر بار وجین علف های هرز باید گیاهان را آبیاری کرد. قرار دادن مالچ های گیاهی (از جمله کاه برنج یا گندم یا بریده گیاهان) در فاصله بین ردیف و بوته ها، نه تنها از رشد و نمو علف های هرز جلوگیری می کند بلکه سبب افزایش عملکرد (ریشه و پیکر رویشی) می شود.

برداشت محصول

محصول را در سال اول رویش می توان برداشت نمود. بیشترین ماده موثره یعنی آلکالوییدها در برگ ها و ساقه های جوان تولید و ذخیره می شود. از این رو کلیه اندام های هوایی گیاه برداشت می کردد. در ماطق معتدل در اواخر شهریور و اوایل مهر گیاهان از بیشترین مقدار آلکالویید برخوردارند، لذا زمان مناسب برای برداشت محصول شهریور – مهر می باشد. هنگام برداشت گیاهان را از فاصله 8 تا 10 سانتی متر از سطح زمین می چینند. پس از شست و شو با استفاده از خشک کن های الکتریکی در دمای 60 تا 70 درجه سانتی گراد خشک می شوند. رطوبت مجاز اندام ها پس از خشک شده 12 درصد است. عملکرد سالانه پیکر رویشی و ریشه پروانش متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. عملکرد پیکره رویشی تازه 5/3 تا 5/4 تن در هکتار است که پس از خشک شده به 1 تا 5/1 تن در هکتار می رسد.

برای برداشت ریشه گیاهان از فاصله 7 سانتی متری از سطح زمین بریده می شوند. سپس برای نرم شدن زمین و تسهیل در امر برداشت زمین را آبیاری و ریشه ها را برداشت می کنند.

پس از برداشت ریشه ها را می شویند و در سایه خشک می کنند. به طور معمول در شرایط مطلوب کشت (تحت آبیاری مناسب) عملکرد ریشه به 5/1 تن در هکتار می رسد.

جمع آوری بذر

در اواسط تابستان میوه ها را که هنوز کاملا نرسیده اند جمع آوری و سپس در سایه خشک کرده و بوجاری سبک می کنند. در این حالت بذرها قوه نامیه مطلوبی دارند. اما چنانچه بیش از دو سال نگهداری شوند به نحو بارزی از قوه رویش آنها کاسته خواهد شد. در برخی نقاط پس از رسیدن میوه ها گیاهان را همراه با ریشه از خاک خارج، سپس آنها را خشک و بوجاری و پاک می کنند. البته این روش صحیح نیست و باعث شکستگی و خورد شدن بذر شده و قوه رویشی آنها را به مقدار چشمگیری کاهش می دهد. پس از تمیز کردن بذرها آنها را بسته بندی می کنند. مقدار تولید سالانه بذر 5/1 تا 3 کیلوگرم در هکتار است.