سیاه توسه
نام انگلیسی: |
Common alaternus |
نام علمی: |
Rhamnus frangula |
خانواده: |
Rhamnaceae |
مقدّمه
سیاه توسه از قدیم به عنوان گیاه دارویی مورد استفادۀ مردم قرار می گرفت. پوست ساقه ها و شاخه های این گیاه در تعدادی از فارماکوپه ها به عنوان دارو معرّفی شده است.
در صنایع نوین داروسازی ، از موّاد مؤثرۀ موجود در پوست این گیاه داروهای معّرق ، ضدّ دل درد ، هضم کنندۀ غذا و ملّین تهیه می شود.
از دم کرده پوست این گیاه برای مداوای بیماریهای صفراوی و کبدی نیز استفاده می شود . استفاده از پوست تازۀ سیاه توسه ، به شدّت تهوّع آور است.
از پوست و برگ سیاه توسه برای تهیّۀ رنگ زرد می توان استفاده کرد. چنانچه این رنگ با املاح آهن ترکیب شود ، می توان از آن رنگ سیاه تهیه کرد. از میوه های نارس این گیاه می توان رنگ سبز و از میوه های رسیده رنگ خاکستری تهیه نمود.
چوب این گیاه به لحاظ مرغوبیّت ، در صنایع چوب کاربرد فراوان دارد.
مشخصات گیاه
سیاه توسه ، گیاهی است درختچه ای ، چند ساله که در مناطق مرطوب و جنگلی اروپا در غرب آسیا و شمال آمریکا ، در سطوح وسیعی می روید .
ارتفاع سیاه توسه که انشعابهای کمی دارد ، 2 تا 4 متر است . این گیاه سایه دوست است و در جنگلهای بلوط می روید .
پوست ساقۀ سیاه توسه خاکستری رنگ و سطح آن پوشیده از تعداد زیادی برجستگیهای منفذ مانند ( عدسکها ) می باشد .
برگها متناوب ، با کناره هایی صاف و بدون دندانه و کم و بیش برّاق می باشند. طول آنها بین 3 تا 6 سانتی متر است . گلها کوچک و به رنگ سبز روشن هستند. از زاویۀ برگها ، 2 تا 6 گل خارج می شوند.
میوه ها کروی شکل ، گوشتی و به طول 4 تا 8 میلی متر می باشد. میوه در بدو تشکیل سبزرنگ است که رفته رفته قرمز و در نهالیت به رنگ بنفش تیره تبدیل می شود.
داخل هر میوه سه عدد بذر وجود دارد که پوشش آنها سخت و استخوانی است. وزن هزاردانه ، 11 تا 20 گرم است. گلها و میوه ها را می توان به طور همزمان از اواخر اردیبهشت تا اوایل مرداد روی گیاه مشاهده کرد .
پوست این گیاهان حاوی موادی است که منشأ آنها (( آنتراگلیکوزیدی )) است. از موادّ دیگر موجود در پوست ساقه ، می توان از موّاد تلخ ، اسیدهای آلی ، ترکیبات قندی و همچنین بعضی از آنزیمهای اختصاصی را نام برد. مقدار (( آنتراکینون )) بین 6 تا 9% متغیّر است . این مواد در محیط قلیایی به رنگ سرخ مشاهده می شوند .
از عمده ترین (( گلیکوزیدهای آنتراکینونی )) موجود در پوست ساقۀ سیاه توسه ، می توان از
(( فرانگولین آ و ب )) و (( گلوکوفرانگولین آ و ب )) ( 5/0 تا 2% ) نام برد .
در پوست ، همچنین موادّی نظیر (( فرانگو لاامودین )) و (( کریزوفانول )) و بعضی مواد منشأ
(( آنتراکینونی )) ساخته و ذخیره می شود . بذرهای خشک شدۀ سیاه توسه 9/12 تا 7/15 درصد پروتئین و 7/10 تا 8/15 درصد روغن و همچنین حاوی (( آمیگدالین )) ، (( روبینن )) ، ((هلیسین)) و (( تانن )) می باشند .
نیاز اکولوژیکی
سیاه توسه ، گیاهی است که در اقلیمهای مرطوب می روید . این گیاه نسبت به سرما حسّاس است . در طول رویش به خاکهای حاوی ترکیبات کلسیم نیاز دارد. سیاه توسه در خاکهایی با بافت مختلف مانند سبک ، نیمه سنگین و سنگین اسیدی می روید و در طول رویش به مقدار رطوبت نیاز دارد . این گیاه در مناطق خشک دورۀ رویشی کوتاهی دارد و در این شرایط گل و میوه تولید نمی کند . سیاه توسه در مناطق جنگلی و زیر سایۀ درختان دیگری نظیر بلوط ، بید و آقطی می روید .
تکثیر گیاه
به لحاظ استفادۀ روز افزون از پوست این گیاه در صنایع داروسازی ، نمی توان تنها به استفاده از گیاهان وحشی اکتفا نمود. لذا باید این گیاه را کشت و تکثیر کرد .
مطالعات نشان می دهند که تکثیر این گیاه منحصراً از طریق بذر امکان پذیر است.
برای این کار ، بذرها را در فصل پاییز در خزانه هایی که از خاک مناسبی برخوردارند ، کشت می نمایند . با آبیاری منظّم و به موقع و نیز وجین علفهای هرز سطح خزانه ، نهالها پس از دو سال از ریشهۀ نسبتاً ضخیم و مناسبی برخوردار می شوند و می توان آنها را به زمینهای مورد نظر منتقل نمود. زمان مناسب برای انتقال نهالها به زمین دایمی ، اواخر پاییز یا اوایل بهار است . نهالها به فاصلۀ 80 تا 100 سانتی متر کشت می شوند . فاصلۀ دو نهال در طول ردیف نیز 40 تا 50 سانتی متر مناسب خواهند بود .
برداشت محصول
اوایل بهار که پوست درختان بتدریج بر اثر رطوبت محیط نرم می شود ، زمان مناسبی برای جمع آوری آنهاست. ابتدا شاخه های 3 تا 5 ساله ای را که به ضخامت بند انگشت ( به قطر 1 تا 2 سانتی متر ) می باشند ، انتخاب می کنند . سپس با چاقو روی ساقه دو شیار به صورت حلقوی به فاصلۀ 10 تا 20 سانتی متر از یکدیگر ایجاد می کند و با ایجاد یک شکاف طولی ، دو قسمت دایره ای شکل را به هم وصل می نمایند و بدین طریق پوست را از ساقه یا شاخه های مورد نظر جدا می کنند .
پوست به صورت حلقه های دایره ای شکل جدا می شود ، سپس آن را خشک می کنند . پس از خشک شدن ، از حالت حلقوی خارج شده و کم و بیش چروکیده به نظر می رسد .
تحقیقات نشان می دهد که پوست تازۀ سیاه توسه دارای مادّۀ تهوع آور و سمّی (( رامنوکسی توکسین )) است که نگهداری آنها برای مدّت طولانی یا خشک کردن پوستها در دمای 100 درجه سانتی گراد به مدّت 120 دقیقه ، سبب تجزیه واز بین رفتن این مادۀ سمّی می شود .
پس از خشک شدن ، از هر سه کیلوگرم پوست تازه ، یک کیلوگرم پوست خشک حاصل می شود . مقدار رطوبت مجازی در پوست پس از خشک شدن ، 12% می باشد . لایۀ خارجی پوستهای خشک شده ، خاکستری رنگ می شوند. وقتی سطح آنها را کمی با دست لمس کنیم ، ناحیۀ تشکیل عدسکها ، به رنگ قرمز متمایل می شوند. لایۀ داخلی پوست ، به رنگ زرد روشن دیده می شود .