فاگوپیروم

مقدمه

گیاه فاگوپیرم از اولین گیاهانی است که در خاور دور اهلی و کشت گردید. از دانه های این گیاه در چین باستان به عنوان یک ماده غذایی استفاده می شده است و قدمت آن به 5000 تا 6000 سال قبل باز می گردد.

این گیاه در قرون اول و دوم قبل از میلاد مسیح در چین به طور منظم کشت می شده و در قرون پنجم و ششم پس از میلاد مسیح سطح زیر کشت آن به شدت افزایش یافت. فاگروپیروم 3000 سال قبل، از چین وارد ژاپن شد و کشت گردید. این گیاه در قرن هشتم میلادی به عنوان یک محصول زودرس و سریع الرشد در ژاپن مد نظر قرار گرفت و با گیاهان مختلف به تناوب کشت می گردید.

فاگروپیروم تا قبل از قرن پانزدهم میلادی در سطوح وسیع در روسیه کشت می شد. احتمالا از اوایل قرن پانزدهم بذر آن از طریق روسیه وارد آلمان شده و کشت گردیده است. مطلعات نشان می دهد. مطالعات نشان می دهد که بذر فاگروپیروم در قرن پانزدهم توسط یکی از سربازان جنگ های صلیبی که از اعراب تهیه کرده بود، به فرانسه منتقل و کشت گردیده است. به همین دلیل در فرانسه آن را ساراسن کورن به معنی عرب نامیدند. این گیاه در قرن هفدهم توسط مهاجران از اروپا به آمریکا منتقل و کشت شد و در آنجا نام آن را گندم فرانسه گذاشتند. در حال حاضر فاگوپیروم در مزارع واقع در شمال و شمال شرق آمریکا کشت می شود. به دنبال تقاضای زیاد دانه های این گیاه به منظور استفاده در غذای حیوانات اهلی و نیز تولید آرد، در سال 1866 تولید این گیاه در آمریکا افزایش یافت.

در جنگ جهانی اول از این گیاه به عنوان محصول اضطرای برای تهیه غذا و علوفه استفاده شد. با این وجود اواسط دهه 1960 سطح زیر کشت فاگوپیروم در آمریکا تا حدود 20 هزار هکتار کاهش یافت. ولی از اواسط دهه 1970 به دلیل افایش تقاضا برای تولید غلات صبحانه و نیز صادرات به کشور ژاپن بری ساخت ماکارونی های مخصوص، سطح زیر کشت آن مجددا افزایش یافت. از پیکره رویشی فاگوپیروم در اکثر منابع علمی به عنوان دارو یاد شده و خواص دارویی آن مورد تاکید قرار گرفته است. مواد موثره این گیاه انعطاف پذیری مویرگ ها و سرخرگ ها را افزایش داده و از شکنندگی آنها جلوگیری می کنند. از این مواد همچنین برای درمان برخی ناهنجاری های عروق مانند سست و نفوذ پذیر شدن دیواره رگ ها استفاده می شود.

اصلاح شکنندگی مویرگ ها توسط مواد موثره (روتین) فاگوپیروم باعث کاهش خونریزی شبکه ای، سکته ناقص و انسداد شریان قلب شده و فشار خون را تنظیم و ورم و ادم را درمان می کند.

از ترکیب روتین با ویتامین ث داروهایی برای جلوگیری از خونریزی ها تولید می شود. از دانه های فاگوپیروم به عنوان یک محصول غذایی – دارویی استفاده می شود. چرا که در بسیاری از کشور های خاور دور مردم اغلب علاقه دارند روتین را به همراه یک ماده غذایی کسب کنند تا به صورت دارو. از این رو مردم ژاپن معتقدند دانه های فاگوپیروم یک غذای بسیار مغذی است که به بدن آرامش می دهد، از التهاب، عرق زیاد، خون دماغ و فشار خون بالا جلوگیری می کند. همچنین این دانه ها باعث افزایش کارایی روده ها می شود. از این رو کشور ژاپن سالانه در حدود 300 هزار تن دانه فاگوپیروم را برای ساخت ماکارونی مخصوصی به نام سوبانری وارد می کند. ارتش چین نیز از دانه های فاگوپیروم در جیره غذایی سربازان به عنوان ماده ای که سبب تقویت و افزایش استقامت جسمی سربازان می شود، استفاده می کند. در آلمان از این  دانه ها به صورت حریره، سوپ و غذا های خاص استفاده می شود. در بعضی مناطق برگ های تازه و جوان فاگوپیروم به عنوان سبزی خوردن مصرف می شود.

گل های این گیاه جاذب زنبور های عسل بوده و به شدت شهد آورند.

از آنجا که میوه های سه گوش فاگوپیروم شبیه میوه سه گوش درخت رش است. لذا به این گیاه به زبان انگلیسی بک ویت گفته می شود. کلمه بک به معنی درخت راش و کلمه ویت به معنی گندم اسست. نام فاگوپیروم از نام علمی درخت راش یعنی فاگوس گرفته شده است.

فاگوپیروم در سطوح وسیعی در کشور های چین، ژاپن، روسیه، فرانسه، کانادا، برزیل و آمریکا کشت می شود. سطح زیر کشت این گیاه در آمریکا 24 تا 28 هزار هکتار است. سالانه حدود یک میلیون هکتار از زمین های زراعی چین به کشور فاگوپیروم اختصاص می یابد. لازم به ذکر است که بیشترین سطح زیر کشت این گیاه در سال 1955 در چین بالغ بر 220 هزار هکتار بوده است.

گیاه فاگوپیروم در فلور کشور ما وجود ندارد. بذر آن توسط مرحوم دکتر رضا امید بیگی به ایران آورده شده است و در حال حاضر در سطوح مختلفی کشت می شود.

مشخصات گیاه

فاگوپیروم گیاهی علفی و یک ساله است. این گیاه متعلق به تیره هفت بند بوده و منش ن شمال چین گزارش شده است. این گیاه با پلی گونوم فگوپیروم نیز هم نام است. سه گونه دیگر از جنس فاگوپیروم در برخی کشور ها به منظور روتین کشت می شوند که عبارتند از گونه آمارجیناتوم که به فاگوپیروم ژاپنی یا چینی معروف است، گونه تاتاریکوم که به فاگوپیروم تاتاری یا سیبریایی معروف است و گونه تینکتوروم که به آن فاگوپیروم رنگی می گویند. ارتفاع این گیاه متفاوت و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش داشته و بین 15 تا 80 سانتی متر است. ساقه آن سبز رنگ است و گاهی در اثر تجمع آنتوسیانین ها ممکن است به رنگ قرمز مشاهده شود. ساقه تو خالی و شکننده بوده و در مقابل باد یا تگرگ به شدت آسیب پذیر است. ساقه در محل گره ها از استحکام بیشتری برخوردار است.

ریشه این گیاه کوتاه و ظریف است و به همین دلیل قادر به تحمل خشکی نمی باشد. از این رو در صورت عدم آبیاری به موقع در روز هی گرم سال گیاهان پژمرده می شوند.

برگ های فاگوپیروم درشت و به شکل قلب یا پیکانی شکل بوده و طول آن به پنج یا هفت سانتی متر می رسد. برگ ها به طور متناوب روی ساقه قرار می گیرند. برگ های پایینی از دمبرگ بلندی برخوردار بوده در حالی که برگ های ناحیه فوقانی ساقه فاقد دمبرگ اند. گل ها کوچک و سفید رنگ بوده و به طور متراکم در قسمت فوقانی ساقه ها پدیدار می شوند. گرده افشانی در این گیاه توسط حشرات انجام می گیرد. گل های فاگوپیروم جاذب حشرات بوده و شهد آور می باشند.

فاگوپیرم گیاهی دیپلوئید است. ئانه سه وجهی و به رنگ قهوه ای تیره مایل به سیاه می باشد. مهمترین ماده موثره پیکر رویشی فاگوپیروم را روتین (روتوزید) که یک فلاونول دی گلیکوزید است، تشکیل می دهد. به روتین ویتامین پ نیز گفته می شود. مقدار روتین در پیکر رویشی این گیاه متفاوت و بستگی به رقم و شرایط اقلیمی رویش داشته و به طور متوسط به پنج درصد می رسد.  

تحقیقات نشان می دهد مقدار روتین در پیکره رویشی گونه تاتاریکوم 6 تا 6/6 درصد بیش از گونه اسکولنتم 3 تا 9/4 درصد است. در دانه های فاگوپیروم نیز چند نوع فلاونوئید شناسایی شده است که مهمترین آنها را روتین، اورینتین، ویتکسین و وکوئرستین تشکیل می دهند.

آرد حاصل از دانه های فاگوپیروم حاوی مقادیر فراوان پتاسیم، منیزیم، آهن و فسفر می باشد.

نیاز های اکولوژیکی

بذر فاگوپیروم در دمای هفت درجه سانتی گراد جوانه می زند. ولی دمای مطلوب برای جوانه زنی بذر این گیاه 26 درجه سانتی گراد گزارش شده است.

گیاه فاگوپیروم از دوره رویشی کوتاهی برخور دار است، از این رو ان را می توان در مناطق گرم و همچنین خشک و مرطوب کشت کرد. این گیاه به سرمای بهار و پاییز حساس است. از آنجا که گیاه فاگوپیروم از ریشه کوتاه، سطحی و ظریفی برخور دار است، قادر به تحمل خشکی نمی باشد. چنانچه این گیاه در یک محیط خشک و کم آب کشت شود صدمات زیادی بر رشد، نمو و عملکرد (اعم از عملکرد رویشی و عملکرد بذر) آن وارد می شود. از این رو کشت دیم آن امکان پذیر نبوده و در طول رویش باید به صورت منظم آبیاری شود. فاگوپیروم به غرقابی حساس است. چنانچه شش روز اول پس از سبز شدن بذر، گیاهان غرقاب شوند مرگ گیاه حتمی است. اگر پس از سبز شدن گیاهان یک یا سه روز غرقاب شوند عملکرد دانه به ترتیب 63 و 64 درصد کاهش یافته و رشد گیاه ( شامل ارتفاع گیاه، تعدا شاخه و وزن پیکر رویشی ) به طور معنی داری کاهش می یابد. علت این کاهش اختلال در عمل فتوسنتز گیاه تحت تاثیر غرقابی است.

تحقیقات نشان می دهد کشت فاگوپیروم در اقالیم گرم سبب افزایش مقدار روتین در پیکر رویشی می شود. در حالی که در اقلیم های بسیار گرم برگ ها و ساقه های جوان گیاه سوخته و از عملکرد پیکره رویشی و مقدار روتین به شدت کاسته می شود. در آزمایشی که روی چهار رقم فاگوپیروم تحت شرایط کاملا کنترل شده و در اتاق رشد انجام شد، تاثیر نور و دما بر روی آنها مورد بررسی قرار گرفت. در این شرایط گیاهان تحت تاثیر 12 ساعت (روز کوتاه) و 19 ساعت (روز بلند) روشنایی و درجه حرارت های 5/24 در روز و 18 درجه سانتی گراد در شب (شرایط گرم) و 18 درجه در روز و 12 درجه سانتی گراد در شب (شرایط سرد) قرار گرفتند. نتایج این تحقیق نشان داد که بیشترین عملکرد وزن خشک پیکر رویشی و همچنین مقدار روتین در شرایط روز بلند و گرم به دست می آید.

فاگوپیروم در هر نوع خاکی قادر به رویش است ولی از کشت آن در خاک هایی که فاقد زهکش مناسب می باشند، باید اجتناب کرد. این گیاه در طول رویش به عناصر غذایی خاص نیاز ندارد. کشت این گیاه در خاک های حاصل خیز سبب ورس شده و عملکرد دانه کاهش می یابد. خاک هایی با بافت سبک تا متوسط و حاوی مقادیر مناسبی ترکیب های آهکی خاک های مناسبی برای کشت فاگوپیروم می باشند. این گیاه در خاک های اسیدی به خوبی رشد کرده و مقاومت زیادی دارد.

پی اچ خاک برای کشت فاگوپیروم بین 5 تا 7 مناسب است.

تناوب کشت

با توجه به دوره رویشی کتاه فاگوپیروم، این گیاه را می توان به عنوان محصول دوم پس از گیاهانی که در تابستان برداشت می شوند، کشت نمود. اگر چه فاگوپیروم را می توان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد، ولی بهتر است با گیاهانی که مانع گسترش علف های هرز می شوند به تناوب کشت شود.در برخی کشور ها (مانند نپال) تناوب کاشت به صورت یک ساله با برنج، فاگوپیروم و ذرت است.

فاگوپیروم در ارتفاعات بالا در کشور بوتان با سیب زمینی، گندم و جو و در ارتفاعات پایین تر با برنج و درت به تناوب کشت می شود.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

فاگوپیروم در طول دوره رویشی کوتاه خود به مواد و عناصر غذایی زیادی نیز نداشته و می تواند مواد و عناصر غذایی مورد نیاز خود را از باقی منده محصول قبل تامین کند.

اگر چه ازت سبب افزیش مقدار پروتئین دانه می شود، ولی مقدار آن نباید از حد خاصی زیادتر شود. زیرا با تحریک رشد رویشی گیاه، عملکرد دانه را کاهش می دهد. تحقیقات نشان می دهد که افزودن مقدار 30 کیلوگرم در هکتار ازت سبب افزایش عملکرد دانه می شود. مصرف ازت اضافی سبب تحریک رشد علف های هرز در مزارع فاگوپیروم نیز می شود. لازم به ذکر است که ازت نقش عمده ای در افزایش مقدار روتین در پیکره رویشی این گیاه ندارد.

ریشه فاگوپیروم قادر به تجزیه سنگ فسفات و جذب فسفر آن است. وجود فسفر زیاد در خاک سبب ایجاد علائم کمبود شدید روی به صورت کلروز بین رگبرگی در برگ ها می شود. تحقیقات نشان می دهد که وجود مقادیر مناسب کبلت در خاک نیز سبب افزایش تولید روتین در پیکر رویشی فاگوپیروم می شود.

آماده سازی خاک

گیاه فاگوپیروم به غرقابی حساس است، از این رو زمین باید کامل تسطیح شود تا گیاهان دچار غرقبی نشوند. فاگوپیروم به علف های هرز بسیار حساس است. لذا زمینی که فاگوپیروم در آن کشت می شود باید فاقد علف های هرز چند ساله باشد. انجام کولتیواتور مناسب نقش عمده ای در کنترل علف های هرز چند ساله دارد. اواخر زمستان، اوایل بهار کلوخه ها را با دیسک خرد نموده و آنگاه زمین را تسطیح و ستر خاک را برای کاشت باید آماده کرد.

تاریخ و فواصل کاشت

تاریخ کاشت و تراکم گیاه فاگوپیروم از فاکتور های مهمی است که نقش عمده ای در باروری گیاه  داشته و هنگام کاشت بید مد نظر قرار گیرد. اگر این گیاه به منظور استفاده از پیکر رویشی آن کشت شود، بدور را می توان پس از رفع سرمای بهاره کشت کرد. چنانچه هدف از کشت فاگوپیروم برداشت دانه های آن به منظور استفاده در صنایع غذایی باشد، اواخر تابستان زمان مناسبی برای کشت این گیاه است. در این صورت زمان گلدهی مصادف با روز های اول پاییز خواهد بود که شرایط اقلیمی برای گرده فشانی، لقاح و تولید دانه بسیار مناسب است.

از آنجا که در شرایط اقلیمی مختلف زمان کاشت این گیاه متفاوت است، لذا توصیه می شود در هر اقلیمی تاثیر زمان کاشت بر عمکرد پیکره رویشی دانه و مقدار روتین مورد بررسی قرار گیرد.

تحقیقات انجام شده در نواحی مرکزی ایران تاثیر نه زمان کاشت بر رشد و نمو، عملکرد پیکر رویشی، دانه و مقدار روتین را مورد بررسی قرار داده و نتایج  حاصل نشان داد که بیشترین مقدار عملکرد پیکر رویشی خشک و بیشترین مقدار روتین از کرت هایی به دست آمد که پانزدهم خرداد ماه کشت شده بودن. در حالی که بیشترین عملکرد دانه از کرت هایی که تاریخ پانزدهم شهریور کشت شده بودند، حاصل گردید.

تحقیقات نشان می دهد در نیمه شمالی میسوری باید از کشت دیرتر از هفته اول مرداد اجتناب کرد. در حالی که در نیمه جنوبی آن کشت این گیاه می تواند تا 15 مرداد به تاخیر افتد. مناسب ترین زمان برای کاشت فاگوپیروم در کلمبیا بین 15 تیر تا 15 مرداد اعلام شده است. در ژاپن نیز مقدار روتین پیکر رویشی گیاهان کشت شده در اواخر تابستان (شرایط روز کوتاه) است.