پیرتر (گل حشره کش)                                                                                          

مقدمه

کاشت و تولید پیرتر در جریان جنگ جهانی اول به منظور حفاظت سربازان علیه شپش ، ساس ، کنه و دیگر حشرات موذی و همین طور به عنوان ماده ای که باعث نابودی پشه مالاریا می شد مورد توجه قرار گرفت . ژاپن اوایل جنگ جهانی دوم (سال 1933) 12500 تن گل پیرتر تولید کرد .

اوایل سال 1940 با کشف و ساخت حشره کشهای شیمیایی (مانند د.د.ت و اچ . سی. اچ) کشت و تولید پیرتر به نحو چشمگیری کاهش یافت .

از اواخر سال 1960 کاربرد و استفاده از سمومی که ماده موثره آنها را ترکیبات هیدرو کربنی کلردار تشکیل می داد ممنوع اعلام شد . از این رو کاشت پیرتر مجددا" مورد توجه قرار گرفت و به دلیل اهمیت این گیاه توجه گیاه شناسان و بیولوژیستها بیش از پیش به آن جلب شد . گل پیرتر حاوی مواد موثره حشره کش است . این گلها آسیاب شده و به صورت پودر در می آیند و از آن برای نابود کردن حشرات استفاده می شود . در حال حاضر ماده موثره پیرترین به صورت پودر ، مایع و یا به شکل اسپری فرآوری به بازار عرضه می شود .

ماده موثره این گیاه تاثیر بسیار کمی بر پستانداران دارد (مقدار کشنده 1500 میلی گرم بر هر کیلوگرم وزن بدن) . در بدن انسان انباشته نمی شود ، از این رو برای انسان و حیوانات خونگرم سمی و مضر نیست به همین جهت از گیاه پیرتر برای مبارزه و کنترل حشراتی که باعث آلودگی مواد غذایی می شوند و سلامتی عمومی را به خطر می اندازند می توان استفاده کرد . اخیرا" برای مبارزه با آفات خانگی از ماده موثره این گیاه (پیرترین) استفاده می شود .

پیرترین در طیفی وسیع سبب مرگ گونه های مختلف حشرات می شود . ابتدا بر سیستم عصبی حشرات اثر گذاشته باعث تشنجهای عضلانی آنها می شود ، سپس در آنها رخوت و سستی و سرانجام مرگ را به همراه می آورد . به طوری که ، حشرات به هیچ وجه تاب مقاومت در مقابل پیرترین را ندارند . به منظور افزایش تاثیر ((پیرترین)) از بعضی مواد به عنوان مکمل استفاده می شود . ((سزامین)) یکی از مکملهاست . این ماده به تنهایی خاصیت حشره کشی ندارد ولی اگر با ((پیرترین)) ترکیب شود تاثیر آن را بیشتر و مدت زمان تاثیر را نیز طولانی تر می کند . به لحاظ تاثیر قوی ((پیرترین)) بر حشرات و نداشتن تاثیر سوء و مضر بر انسان ، مواد غذایی و محیط زیست ، همه ساله بر متقاضیان این گیاه اضافه می شود . تولید سالانه گل خشک پیرتر 22000 تن می باشد که از این مقدار 14000 تن (بیش از 60 درصد کل تولید) در کشور کنیا و بقیه در کشورهای تانزانیا ، مرکز و جنوب آمریکا ، ژاپن ، یوگوسلاوی و هندوستان تولید می شود .

مشخصات گیاه

پیرتر گیاهی علفی و چندساله است . این گیاه 10 تا 15 سال عمر می کند و منشا آن سواحل دریای دالمات یوگسلاوی و شبه جزیره بالکان گزارش شده است . این گیاه در ارتفاع 500 تا 2000 متری از سطح دریا در نواحی کوهستانی و صخره ای (در نواحی شیب دار کوهها) و همچنین مناطق بیابانی (با ضخامت کم خاک) دارای آب و هوای گرم می روید .

تا کنون 300 گونه متعلق به جنس کریزانتوم شناخته شده است که تعداد کمی از آنها ارزش اقتصادی دارند . مهمترین گونه های متعلق به این جنس عبارتند از : سینه راریافولیوم ، کوکسی نیوم (با روزیوم هم نام است) و مارشالکی که واژه پیرتر به آنها اطلاق می شود .

ریشه پیرتر دارای ریزومی کوتاه است و ضخامت آن بین 5/0 تا 2 سانتی متر می باشد . از این رو ریزوم ریشه های متعددی به طول 15 تا 20 سانتی متر ، استوانه ای شکل و به رنگ قهوه ای تیره منشعب می شوند . ریشه پیرتر سطحی و افشان است . از قسمت فوقانی ریزوم ، ساقه های متعددی به ارتفاع 30 تا 50 سانتی متر ، خارج می شود . ساقه شیاردار ، پنج تا شش ضلعی و پوشیده از کرکهای ظریف و خاکستری رنگ است . برگها بریدگی دار (هر برگ دو تا سه بریدگی دارد) و به صورت متناوب نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار می گیرند . گلها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند . هر بوته معمولا" 100 تا 200 گل تولید می کند که در شرایط اقلیمی مناسب از نظر خاک ، آبیاری ، درجه حرارت و نور تعداد آنها به بیش از 400 گل نیز می رسد . قطر گلهای کاملا" باز شده بین 5/2 تا 5 سانتی متر است . گلچه های زبانه ای سفید و گلچه های لوله ای زرد رنگ می باشند . گیاه یک پایه است . بذر پنج وجهی ، به طول 3 تا 5 میلی متر و به ضخامت 1 تا 5/1 میلی متر و در ناحیه طولی آن شیارهایی وجود دارد . در سطح بذر همچنین کرکهای بسیار ظریفی مشاهده می شود . وزن هزار دانه 1 تا ½ گرم است .

بذرها 3 الی 4 سال از قوه رویشی مناسبی برخوردارند .

تمام اندامهای هوایی گیاه دارای ماده موثره ((پیرترین)) است که مقدار آن در قسمتهای مختلف متفاوت می باشد . مقدار آن در برگها کم ولی در ساقه بین 1/0 تا 15/0 درصد است . در گلها بین 5/0 تا 5/2 درصد است . بیشترین مقدار ((پیرترین)) در بذرها ساخته شده و ذخیره می شود و بین 2/2 تا 5/4 درصد است . در گلچه ها بین 2/0 تا 4/0 درصد و در براکته ها و گریبانکهای گل بسیار کم و در حدود 15/0 درصد است . ((پیرترین)) مرکب از شش ترکیب مختلف شیمیایی است که به دو گروه ((پیرتروئید1 و2)) تقسیم می شود . گروه ((پیرتروئید 1)) شامل ((پیرترین1)) ، ((سینرین1)) و ((جازمولین1)) و همچنین استراسیدهای یک کربنه است . در حالی که گروه ((پیرتروئید2)) را ((سینرین2)) ، ((جازمولین2)) و استر اسیدهای دوکربنه تشکیل می دهد . استر اسیدهای یک کربنه نسبت به استر اسیدهای دوکربنه ده برابر فعالترند و 30 تا 70 درصد کل ((پیرترین1)) را استر اسیدهای یک کربنه تشکیل می دهد و 40 تا 65 درصد استراسیدهای یک کربنه را ((پیرترین1)) تشکیل می دهد. گیاه پیرتر 10 تا 15 سال عمر می کند ، ولی 4 تا 5 سال بازدهی اقتصادی دارد . به طوری که پس از این مدت گیاه پیر شده و عملکرد گل و درنتیجه مقدار تولید مواد موثره آن نیز کاهش می یابد . بذرها 3 الی 4 سال از کیفیت رویشی مطلوبی برخوردارند . رویش بذرها نیز بسیار کند و بطئی است . رویش بذر پس از هشت روز آغاز می شود و پس از 15 تا 20 روز تمام بذرها سبز می شوند . رشد گیاه در سال اول رویش ، بسیار کند است و پس از 5/2 تا 3 ماه ارتفاع آن به 8 تا 10 سانتی متر می رسد . در سال اول رویش گیاهان به گل نمی روند یا در صورت به گل رفتن تعداد آنها بسیار کم و ناچیز خواهد بود . گیاهان از سال دوم رویش به گل می روند . اولین گلها اواخر بهار (خرداد) ظاهر می شوند و گلدهی تا اوایل تابستان (مرداد) ادامه می یابد . گلدهی در اواخر تابستان به حداقل می رسد . میوه (بذرها) به تدریج از اوایل تابستان (اواخر تیرماه) می رسد .                    

نیازهای اکولوژیکی

پیرتر در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد . آب فراوان برای این گیاه مناسب نیست و سبب خشک شدن آن می شود . سرمای زمستان را بخوبی تحمل می کند ولی سرماهای شدید و طولانی برای گیاهان جوان مضر است . عده ای از محققان معتقدند که سرمای زمستان برای این گیاه مفید است و باعث افزایش عملکرد گل و همچنین بهبود در کیفیت مواد موثره آن می شود . رشد و نمو این گیاه در سایه ، نه تنها سبب کاهش تعداد گلها می شود بلکه سبب کاهش ماده موثره ((پیرترین)) به میزان 50 درصد می شود .      

پیرتر گیاهی است خشکی دوست و رویش آن در مناطق گرم و خشک با موفقیت انجام می گیرد .

برای کاشت پیرتر تغییرات درجه حرارت در ماههای آبان – آذر بین 3/15 تا 4/22 درجه سانتی گراد و حداقل آن در ماههای آذر – دی 25/5 درجه سانتی گراد تا 35/12 درجه سانتی گراد در ماههای اردی بهشت – خرداد بلامانع است .

تحقیقات نشان می دهد : اگرچه کاشت گیاه پیرتر در خاکهای شور با موفقیت امکان پذیر است ولی برای تولید انبوه این گیاه باید از زمینهای غیرشور، آهکی ، مسطح یا کمی شیب دار و از خاکهای شنی با زه کش مناسب استفاده کرد .                        

عده ای از محققان معتقدند اگر گیاهان در سال اول رویش تحت آبیاری منظم و به موقع قرار گیرند در سال اول می توان مقدار قابل توجهی گل برداشت کرد . ولی اگر به صورت دیم کاشته شوند فقط از سال دوم رویش می توان به برداشت محصول گل اقدام نمود .      

((پی اچ)) خاک برای پیرتر بین 5/5 تا 7/5 مناسب است .                                    

تناوب کاشت                                                                    

این گیاه حداقل چهار تا پنج سال در یک منطقه باقی می ماند . لذا تناوب کشت مناسب و مواد و عناصر غذایی کافی در خاک ضروری است . در تناوب کاشت باید از گیاهانی استفاده کرد که نه تنها خاک را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند بلکه زمینه ایجاد بیماری گیاه را فراهم نسازند و سبب گسترش علفهای هرز نیز نشوند . دو سال پس از برداشت پیرتر آن را مجددا" می توان در همان زمین کشت کرد .                                        

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز                                              

پیرتر در طول رویش به مواد و عناصر غذایی خاصی نیاز ندارد . ولی برای افزایش عملکرد گل و بهبود کمیت و کیفیت مواد موثره ، وجود مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک ضرورت دارد . توصیه می شود قبل از کاشت گیاه و در فصل پاییز 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار ازت و همین مقدار اکسید فسفر و اکسید پتاس به عنوان مقادیر پایه به خاک اضافه شود . همه ساله در فصل پاییز 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و همین مقدار اکسید پتاس باید در اختیار گیاهان قرار گیرد . در فصل بهار نیز 60 تا 70 کیلوگرم در هکتار ازت به صورت سرک باید به خاک اضافه شود .                          

آماده سازی خاک                                                                

در فصل پاییز پس از افزودن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه شخم مناسبی باید زده شود . عمق شخم به نوع و ضخامت خاک زراعی بستگی دارد . همان طور که ذکر شد ریشه این گیاه افشان است و دارای انشعابهای ظریفی است . و این ریشه به سختی می تواند در خاکهای حاوی سنگ و قلوه سنگ گسترش یابد . از این رو ، در بهار قبل از کاشت گیاه باید زمین را از سنگها و قلوه سنگها پاک کرد سپس زمین را تسطیح و بستر آن را برای کاشت آماده نمود .                                                                                    

تاریخ و فواصل کاشت                                                          

اوایل بهار (فروردین) زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است . بذرها در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر کشت می شوند . در هر هکتار به شش تا هشت کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز است .

اوایل بهار (فروردین) یا تابستان (مرداد-شهریور) زمان مناسبی برای کاشت بذر در خزانه هوای آزاد است . در این صورت بذرها در ردیفهایی به فاصله 30 تا 40 سانتی متر در خزانه کشت می شوند . عمق بذر پیرتر در هنگام کاشت 5/0 تا 1 سانتی متر مناسب است . برای هر هکتار زمین به 1 تا 5/1 کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز می باشد . اوایل شهریور تا اوایل بهار یا اواسط بهار (اردی بهشت) سال بعد نشاءها را در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت 20 تا 30 سانتی متر به زمین اصلی منتقل می کنند .                                                                              

اوایل پاییز (اوایل مهر) یا اوایل بهار (نیمه دوم اسفند) زمان مناسبی برای تکثیر رویشی گیاه پیرتر است . در تکثیر رویشی بوته ها در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 20 تا 30 سانتی متر باید کشت شوند .

روش کاشت

کاشت و تکثیر پیرتر توسط بذر یا به روش رویشی انجام می گیرد .

تکثیر توسط بذر معمولا" به دو روش مستقیم یا غیر مستقیم صورت می گیرد .

کشت مستقیم : در زمان مناسب به کشت مستقیم بذر در زمین اصلی اقدام می شود . از آن جا که رشد اولیه این گیاه بسیار کند است و علفهای هرز می توانند بدون رقابت تمام زمین را بپوشانند و وجین علفهای هرز هزینه زیادی را تحمل می کند از این رو کشت مستقیم پیرتروم مناسب نیست مگر در سطوح کوچک کشت .

کشت غیر مستقیم : در زمان مناسب به کشت ردیفی بذرها و در خزانه هوای آزاد اقدام می شود . چون رویش بذرها به کندی انجام می گیرد بهتر است همراه بذر پیرتر بذرهای گیاهان سریع الرشدی مانند خردل (به طور مخلوط) کشت شود تا با رشد آنها و شناسایی ردیفها بهتر بتوان به وجین علفهای هرز فواصل بین ردیفها پرداخت . پس از کشت انجام غلتک مناسب به منظور تراکم بخشیدن به قسمت خارجی خاک جهت تسریع در جوانه زنی ضروری است . با آبیاری مناسب و وجین علفهای هرز سطح خزانه بذرها پس از دو تا سه هفته سبز می شوند . چنانچه در اواخر تابستان به کشت بذر در خزانه اقدام شود برای جلوگیری از سرمازدگی بوته ها روی آن را با پلاستیک یا کاه یا پوشال چوب می پوشانند .

نشاءها را می توان پس از 5/2 تا 3 ماه به زمین اصلی منتقل کرد . عمل انتقال نشاءها به زمین اصلی توسط کارگر (در سطوح کوچک کشت) یا توسط ماشین نشاءکار (در سطوح وسیع کشت) انجام می گیرد . هنگام انتقال نشاءها به زمین اصلی باید توجه داشت تا گیاه بیشتر از منطقه یقه در خاک قرار نگیرد زیرا ، بوته ها خشک خواهند شد . برای هر هکتار زمین به 60 تا 80 هزار بوته نیاز است .

تکثیر رویشی : تکثیر رویشی با تقسیم بوته انجام می گیرد . در زمان مناسب پس از خارج کردن پایه های مادری سه تا چهار ساله از خاک ، هر بوته را به 5 تا 10 قطعه تقسیم کرده و به زمین اصلی منتقل می کنند . بوته های انتخاب شده باید کاملا" سالم و عاری از هر گونه عوامل بیماریزای قارچی یا باکتریایی باشد .