موز

نام لاتین: Bananas and Plantains

خانواده: Musaceae

نام علمی: Musa Acuminate و Musa  Balbisiana

تاریخچه

موز گياهي است علفي كه مانند درختچه است. برگ هاي آن بسيار بزرگ و پهن و گاهي تا 2 متر مي رسد. گل های آن مجتمع و به صورت سنبله است. ميوه آن ابتدا سبز و بعد از رسيدن به رنگ زرد در مي آيد. موز از چهار هزار سال قبل در هندوستان كشت مي شده است. در سال 1482 پرتغالي ها موز را در سواحل گينه پيدا كردند و به جزائر قناري بردند و سپس بوسيله ميسيونر مذهبي اسپانيولي به نواحي حاره آمریکا انتقال داده شد و اكنون موز در تمام مناطق گرمسير دنيا كشت مي شود. موز را هنگامی که هنوز سبز است از درخت مي چينند و به مناطق مختلف مي فرستند و در آنجا به وسيله گرما دادن آن را مي رسانند. موز انواع مختلف دارد یک نوع آن بسيار درشت و نوعي از آن هم خيلي ريز است كه مزه شيريني دارد. در كشورهاي استوايي معمولا موز را مي پزند و همراه با برنج و لوبيا مي خورند. در كشور هاي آمریکای لاتين موز را ورقه ورقه كرده و در آفتاب خشك مي كنند. هنگامی که موز خریداری مي كنيد بايد دقت داشته باشید که پوست آن زرد و سفت و روي آن لكه هاي سياه وجود داشته باشد. اين نشانه موز رسيده است. موز نارس بدليل داشتن نشاسته زياد هضمش سنگين است.

خواص دارویی و ارزش غذايى موز

موز داراى كربوهيدرات‌ ها و كالرى بالا است. داراى ويتامين‌ هاىA ,C ,B1 ,B2  بوده و از نظر مواد معدنى نيز غنى است. در موز اسيد از نوع مالئيك اسيد مي ‌باشد.

موز از نظر طب قديم ايران معتدل و تر است و خون را غليظ مي كند. موز انرژي زيادي دارد و چون نرم هست غذاي خوبي براي كودكان و اشخاص مسن مي باشد.

1- به دليل داشتن پتاسيم زياد ضد سرطان بوده و غذاي خوبي براي ماهيچه ها مي باشد.

2- موز ملين بوده و همچنين درمان کننده اسهال و اسهال خوني است.

3- موز خونساز است بنابراين اشخاص لاغر و كم خون حتما بايد موز بخورند.

4- موز تقويت كننده معده و نيروي جنسي است.

5- موز درمان زخم معده و روده مي باشد.

6- گرد موز همچنين داروي خوبي براي پائين آوردن كلسترول است.

7- شيره گل هاي موز درمان كننده اسهال خوني است.

8- جوشانده موز اثر قطع خونريزي دارد.

9- پماد برگ درخت موز براي درمان و سوختگي مفيد است.

10- ريشه موز دفع كننده كرم معده است.

11- موز نفاخ است و زيادخوردن آن خصوصا در سرد مزاجان توليد گاز معده مي كند. براي رفع اين عارضه بايد پس از موز كمي نمك خورد.

12- موز تاثير خوبي در تامين رشد و تعادل سيستم اعصاب دارد.

13- براي درمان ضعف بدن موز را با عسل بخوريد.

14- موز مدر است.

15- موز به علت دارا بودن قند زياد براي مبتلايان به مرض قند مضر است و نبايد در خوردن آن افراط كنند.

خصوصیات گیاه شناسی

بعد از مرکبات مهم ‌ترین میوه از نظر تجاری به حساب می ‌آید. موز گیاهی تک ‌لپه، علفی، چند ساله و سریع ‌الرشد است. موزهای جدید خوراکی در ابتدا از دو گونه وحشی و بذری آکومیناتا و بالبیزیانا که بومی جنوب‌ غربی آسیا هستند به دست آمده ‌اند. روش جدید رده ‌بندی موز های خوراکی از سال 1955 ابداع شده است. موز های خوراکی دارای2n=22 ,2n=33 ,2n=44  کروموزم بوده و n=11  است. بنابراین رقم دیپلوئید2n=22  و رقم تریپلوئید 3n=33 و رقم تتراپلوئید4n=44  خواهد بود. از بین 300 -200 کلونی تصور شده حدوداً 50% تریپلوئید و بقیه اكثراً دیپلوئید هستند. کلون ‌های تتراپلوئید بسیار نادر هستند. گسترش مناطق تحت کشت موز تریپلوئید بیش از 100 برابر مناطق زیر کشت دیپلوئید است. موزهای تریپلوئید محکم و بسیار قوی بوده و آسان رشد می‌کنند. ولی موز های دیپلوئید ضعیف هستند. تتراپلوئیدها نسبت به دیپلوئید و تریپلوئید قوی ‌تر هستند.

موز ميوه گرمسيري است. نام علمي موز خوراكيMusa Paradisca  مي‌باشد و يك گياه مونوكارپيك است. اصطلاحAcuminata  برای موز های دیپلوئیدAA  و تریپلوئیدAAA  به‌ کار می ‌رود. این موز ها از انواع موز هایی هستند که مصارف تازه‌ خوری و دسر دارند. اصطلاحBalbisiana  برای موز های دیپلوئیدBB  و برای موز های تریپلوئید BBB به ‌کار می‌رود که مصارف پختی دارند. گونه‌ های دو رگه زیادی وجود دارند که نمی ‌توانند اسم اختصاصی داشته باشند. زیرا دارای اختلاط کروموزمی بوده و برای جلوگیری از بروز اشتباه براساس یک قرارداد پذیرفته شده جهانی در تمام این ارقام ابتدا جنس موز و به‌ دنبال آن تفکیک کد گروه جنسی و سطوح کروموزمی، سپس اسم زیرگروه و به دنبال آن اسم عامه قرا می‌گیرد. براى مثال: Musa AAA (Cavendish subgroup) " Grand nain"

موز خوراکی معمولاً  3nوAAA  است. موز هایplantain  که به‌ صورت پخته مصرف می ‌شوند به ‌صورت AAB ,ABB هستند (موز پختنی وحشیBBB ). موز های امروزی به‌ صورت پارتنوکارپی میوه می ‌دهند و بذر در آن‌ ها تشکیل نمی ‌شود. ارقام تجاري تريپلوئيد است كه در آن ‌ها هم مادگي و هم پرچم عقيم مي ‌باشد.

موز گیاهی سریع‌ الرشد بوده که دارای یک یا چند ساقه کاذب، ریزوم زیرزمینی، سیستم ریشه ‌ای فیبری و افشان است و ریشه‌ ها مانند خرما یک شبکه را تشکیل می ‌دهند. ریشه موز افشان بوده که بر روی ریزوم ‌ها رشد می ‌کند در خاک‌ های خوب، زهکش‌ دار، عمیق و حاصل خیز تا عمق 5/1 متر نفوذ می ‌کند و گسترش جانبی ریشه ‌ها تا 9/4  متر هم می ‌رسد. ریشه ‌ها به رطوبت حساس هستند و اگر خاک به خوبی زهکشی نشود، ریشه ‌ها خفه می‌ شوند و گیاه از بین خواهد رفت. در موز ساقه‌ های برگی یا کاذب به ساقه حقیقی متصل می ‌شوند که این ساقه حقیقی یک ریزوم بوده که در زیر زمین رشد کرده و ساختاری به نام شبه كورم یا " "Corme likeرا تشکیل می ‌دهد. ساقه کاذب از به هم پیوستن دمبرگ ‌ها به وجود می ‌آید. شبه کورم‌ ها اندام ‌های ذخیره‌ ای موز هستند.  Cormeچندین سال می ‌تواند گیاه جدیدی را به وجود آورد. پاجوش‌ های جدید از جوانه ‌های روی Corme به وجود می ‌آیند و سریعاً روی ریشه‌ های خود نمو می ‌کنند. در یخبندان ‌های طولانی و زیاد  Corme از بین می‌رود ولی در یخبندان ‌های معمولی و خشکی هوا می‌تواند زنده بماند. یک Corme 3- 2 كیلوگرمی می‌ تواند گیاه کاملی تولید نماید در حالیکه موز می ‌تواند به اندازه 12-10  کیلوگرم  Corme تولید نمايد.

از نظر شاخ و برگ موز یک گیاه علفی بوده ولی شبیه درخت است که می‌ تواند بزرگ شود. برگ‌ های آن ساده، پهن و درازاند و یک رگبرگ اصلی دارد و رگبرگ‌ های موازی زیادی آن را احاطه کرده است. برگ از دو قسمت پهنک و دمبرگ تشکیل شده است. پهنک به‌ طور متوسط 60 سانتی متر عرض و 3-1 متر طول دارد. اما عمدتاً طول برگ ‌ها بین 5/2-2 متر است. دمبرگ طویل بوده و اغلب ناودانی شکل است که بتواند باران را هدایت کرده و ساقه کاذب را تشکیل بدهد.

برگ‌ ها معمولاً در موز سريع ‌الرشد هستند. انتهای دمبرگ ‌ها به ‌صورت غلافی در می ‌آید که به ‌هم می ‌پیوندد و ساقه کاذب را به وجود می‌ آورند و ساقه کاذب تنه را تشکیل می‌ دهد که از ساقه گل ‌دهنده و میوه‌ ده حمایت می ‌کند.

برگ ‌ها تا حدی فعال هستند و سپس می ‌میرند. تعداد برگ ‌های فعال در هر گیاه 15-10 عدد است که اگر شرایط مناسب باشد در هر هفته یک برگ از پاجوش تولید می ‌شود. هر ساقه کاذب یکبار گل میوه ‌ده تولید کرده و سپس می‌ میرد. طول عمر مفید یک باغ موز متفاوت بوده و در بسیاری از مناطق 5-4 سال است. ولی در برخی مناطق فقط یک ‌سال از باغ موز بهره‌ برداری می‌ كنند، که علت این عمل پر شدن زمین از ریشه، ریزوم و بقایای ساقه است.

گل ‌آذین موز (رژيم نام دارد) خوشه ‌ای کامل است و محور مستحکمی دارد که 15-7  ماه بعد از کشت پاجوش، از وسط ساقه کاذب به وجود می‌ آید. دارای ساقه گل ‌دهنده دراز، آویزان و به حالت پاندولی است که روی آن براکته ‌های قرمز و ارغوانی و به ‌ندرت زرد به وجود می‌آید و روی گل‌ ها را می ‌پوشاند.

موز دارای سه نوع گل است:

گل‌ های ماده‌ اى که تبدیل به میوه می ‌شوند.
گل ‌های نر
گل‌ های هرمافرودیت
 

گل‌ های ماده در محور براکته‌ های بالایی و گل‌ های نر در زیر براکته ‌های نزدیک انتهای ساقه قرار دارند به ‌عبارت ساده روی ساقه گل‌ دهنده گل ‌ها به ‌صورت خوشه‌ چه ‌هایی قرار گرفته ‌اند. در هر ساقه گل‌ دهنده 20-12 عدد خوشه‌ چه وجود دارد. هرکدام از خوشه ‌چه‌ ها دارای 2 ردیف گل هستند که توسط براکته ‌ها پوشانده شده ‌اند. به هر خوشه ‌چه یک "دست "گفته می‌ شود. به هر گل یا موزی که در این دست تشکیل می ‌شود یک " انگشت یاFinger  "می‌ گویند.

براکته ‌ها موقعی که گل رشد می ‌کند به ‌طرف بالا باز شده و در عرض 2-1 روز بعد می ‌ریزند و محور خوشه خالی می‌شود. در موز تمامی گل ‌ها دارای مادگی و پرچم هستند. در موز گل‌ ها همزمان باز نمي‌شوند. یکسری که مادگی رشد یافته دارند و در محور براكته ‌هاي بالايي قرار گرفته كه در اول ظاهر می ‌شوند و به ‌صورت پارتنوکارپ میوه می ‌دهند. بعد از گل ‌های ماده گل ‌های هرمافرودیت هستند که تبدیل به میوه نمی‌ شوند مگر در برخی از ارقام نظیر "هزار" که گل ‌های هرمافرودیت هم میوه می‌ دهند و یا اینکه گل ‌های ماده پیشرفت کرده و جای آن ‌ها را گرفته و بانن کوچک تولید می ‌کنند. به تدریج که به انتهای خوشه می ‌رویم مادگی ‌ها کوچک می ‌شوند که اصطلاحاً به آن‌ ها گل نر می ‌گویند. گل ‌هاي نر زير براكته ‌هاي نزديك انتهايي ساقه قرار گرفته است. در 15-5 خوشه‌ چه اول مادگی ‌ها به حد کافی بزرگند و به میوه تبدیل می ‌شوند. در حالی ‌که در خوشه‌ چه ‌های بعدی مادگی کوچک بوده و ریزش می‌ کند و به میوه تبدیل نمی ‌شود. در گل ‌های نر پرچم‌ ها دانه گرده فعال ندارند. معمولاً مجموعه ‌ای از خوشه ‌چه‌ های گل نر با براکته ‌ها تا آخر رسیدن میوه‌ ها باز نمی ‌شوند و به شکل پاندولی باقی می ‌مانند. در برخی از کشور ها این قسمت را بریده و چند روز در داخل آب قرار می ‌دهند تا حالت گسی آن از بین برود و به ‌عنوان سالاد از آن استفاده می ‌کنند.

میوه موز از نوع سته است. دارای تعداد زیادی تخمک یا بقایای بذری بوده ولی بذر واقعی در آن تشکیل نمی ‌شود. چون میوه‌ ها به طریق پارتنوکارپی تشکیل می ‌شوند. بررسی ‌های انجام شده نشان می‌دهد که علت پارتنوکارپی در میوه‌های موز وجود اکسین (NAA) در داخل میوه است که بدون لقاح (عدم ايجاد جنين و سقط زود هنگام تخمك ‌ها) تولید میوه پارتنوکارپ می‌کند. اين اكسين باعث افزايش ميزان Fruit set مي ‌شود و در رشد ميوه نيز موثر است. یک خوشه دارای میوه ‌دهی خوب دارای 8 خوشه چه یا دست است و در هر دست 15 انگشت یا میوه وجود دارد.

از نظر تولید محصول یا بار دهی هر بوته موز در طول فصل رشد یا در طول زندگی خود یک بار محصول تولید می ‌کند و بعد از برداشت محصول بوته به درد نمی ‌خورد و پا جوش جانشین آن می ‌شود و بوته حذف می ‌گردد.

موز ها معمولاً در زمان رسیدن زرد و در زمان نارسی سبز هستند. اما ارقام قهوه ‌اى وجود دارد که کوچک ‌تر از میوه‌ های دیگر هستند.

انواع  موز

یک سری از موز ها راBanana  می‌ گویند كه مصرف تازه ‌خوری (Eumusa) دارند و انواع ديگري از موز هاplantain  هستند كه به‌ صورت پخته مصرف مي ‌شوند. موز هاي plantain مقادير بالايي نشاسته و قند پائيني دارند و اندازه ميوه آن بزرگ است. بوته ‌هاي آن قوي ‌تر نسبت به موز هاي تجاري است. موز هایBanana  همگی تریپلوئید هستند ولی موز های plantain بيشتر ديپلوئید هستند.

ارقام موز

Gros mishel: از ارقام قدیمی موز است که به‌ صورت AAA است. محصول خوب، مرغوب و زیاد دارد. میوه ‌های آن یکنواخت و مقاوم به لهیدگی و تغییر رنگ هستند. ارتفاع آن زیاد است و به‌ همین خاطر به باد های شدید حساس هستند و مهم‌ تر از همه اینکه به بیماریpanama  حساس است. بیماری پاناما در موز یک نوع بیماری قارچی است که عامل آن قارچ فوزاریوم است که باعث بسته شدن آوند ها و بنفش شدن آن‌ ها می‌شود. با ادامه بیماری برگ ‌ها زرد شده و ریزش می ‌کنند در اثر این بیماری ساقه ‌های تازه ترک برمی‌دارند، می ‌شکنند و از محل ترک ‌ها بوی ماهی گندیده استشمام می ‌شود.

Cavendish: تریپلوئید  AAAاست. ارقام امروزی جزو این گروه هستند که مقاوم به بیماری پاناما است. از مهم‌ ترین ارقام این گروهCavendish  پاکوتاه است. به‌خاطر پا کوتاهی مقاومت زیادی در برابر باد های شدید دارد. از سایر ارقام مقاومت بیشتری به سرما دارد و در مناطق نیمه ‌گرمسیری می‌ توان آن را کشت کرد. کیفیت ميوه تا حدودی خوب است ولی رسیدن آن یکنواخت نیست. حساس به له شدن و تغییر رنگ است و لهیدگی مهم ‌ترین عیب آن به ‌حساب می ‌آید. خاصیت حمل و نقل آن‌ها نیز خوب نیست و میوه‌ های آن هم تا حدی نسبت به گروه اول کوچک ‌تر هستند.

Plantain: موزهای این گروه از گونه بالبیزیانا است. میوه کمتری نسبت به موز های دسری دارند. مقدار نشاسته در این موز ها بالاست. این موزها معمولاً دیپلوئید هستند و در بیشتر موارد گل‌ های نر ندارند و یا گل ‌های نر غير فعال است.

موزهای مستطیلی یا انگشتی یا شست عروس: در ایران زیاد است و دارای میوه‌ های باریک و کوچک است. رقم تازه‌ خوری، خوش خوراک و معطر است. میوه آن سفت و پوست آن نازک است.

اکولوژی موز

موز مخصوص مناطق گرمسیری است ولی کاوندیش پاکوتاه را در مناطق نیمه‌ گرمسیری هم می ‌توان کشت کرد. دما و رطوبت خاک دو فاکتور اصلی در تولید موز هستند. سرما از عوامل محدود كننده پرورش موز است. موز در دمای کمتر از 12-10 درجه سانتی ‌گراد سرما خورده و شیره موجود در گیاه به حالت نیمه ‌جامد در می‌ آید و ميوه ريزش و كيفيت كاهش يافته و بد مزه مي ‌شوند. رشد گیاه از 18 درجه سانتی‌ گراد به بالا شروع می ‌شود. بهترین میانگین دما برای رشد و میوه ‌دهی موز 27 درجه سانتی‌ گراد است. حداقل دمای زمستان باید 5/15 درجه سانتی‌ گراد باشد. بالاتر از دمای 27 درجه سانتی‌ گراد رشد آن را کند می ‌کند و در 38 درجه سانتی ‌گراد رشد موز متوقف می‌ شود. در دمای بالای 38 درجه سانتی‌ گراد برگ ‌ها شروع به زرد شدن و سوختن می‌ کنند. بهترین نواحی برای کشت و پرورش موز نواحی دارای دمای زمستان بیش از 5/15 درجه سانتی‌ گراد و بارش ماهانه 100 میلی ‌متر می ‌باشد. معمولاً بعد از سرما زدگی شدید گیاه را از زمین کف ‌بر می ‌کنند.

از نظر خاک، خاک ‌های عمیق، حاصل خیز با تهویه و زهکش خوب و با رطوبت کافی برای موز خوب است. هر چند که در محدوده وسیعی از خاک ‌ها رشد می ‌کند، ولی بهترین خاک، خاک لومی است. حداکثر عمق ریشه دهی 5/1-9/0 متر است. ریشه ‌ها نمی‌ توانند شرایط غرقابی را تحمل نمایند. لذا مهم‌ ترین فاکتور در خاک زهکشى است. بهترین محدود pH خاك 5/6-5/5 است.

موز شورى را تحمل نمى‌ كند و علايم شورى زرد شدن، نكروزه شدن حاشيه و نوك برگ‌ ها و بد شكل شدن نوك ميوه است. كمبود آب نيز در هر زمانى باعث كاهش محصول و اندازه ميوه و كلاً كاهش عملكرد مى ‌شود. پس موز به تنش خشكى حساس است و خشكى باعث ريزش برگ ‌ها و شكستن ساقه مى ‌شود. ولي Corme ها شرايط خشكى را تحمل مى‌ كنند و به ‌محض مساعد شدن شرايط به رشد خود ادامه مى ‌دهند.

كولتيوار هاى موز بالبيزيانا نسبت به آكوميناتا تحمل بيشترى به خشكى دارند. مسئله مهم ديگر خطر فرسايش خاك در موزكاري ‌ها است. در مناطق شيب ‌دار خطر فرسايش زياد است و لذا حفاظت خاك ضرورى است. بهترين شيب براى مناطق موزكارى تا شيب 1% است. از نظر ارتفاع از سطح دريا موز را در مناطق كم ارتفاع مى‌ك ارند. اگر در ارتفاعات بالاتر كشت شود به‌ علت سردى هوا به ازاى هر 100 متر ارتفاع اضافى دوره رشد 1  ماه به تأخير مى ‌افتد.

رطوبت هوا در مناطق موزكارى بايستى از 60% بيشتر باشد. از نظر باد، باد شديداً بر روى موز تاثير منفى مى ‌گذارد. باد هاي با سرعت 30-2 كيلومتر در ساعت موجب شكستن ساقه‌ ها، پاره شدن برگ ‌ها و نيز بالا آمدن ريشه‌ ها مى‌ شوند. در سرعت ‌هاى بالاتر از مقدار ذكر شده باغ از بين مي‌ رود و لذا نياز به باد شكن الزامى است.  

ازدياد موز

به ‌غير از اهداف اصلاحى كه براى تكثير از بذور پايه‌هاى 2n استفاده مى ‌كنند. تكثير معمول موز به ‌وسیله رويشى است. تكثير موز به سه روش استفاده از پاجوش ‌ها، تكثير ريزوم‌ ها و كشت بافت صورت مى‌گيرد. اما معمول‌ترين روش تكثير آن كاشت دوباره پاجوش ‌ها و تكثير ريزوم‌ ها يا كورم ‌ها است. از جوانه ‌هاي موجود برروي كورم ‌ها، پاجوش ‌ها به وجود مي ‌آيند. كه اين پاجوش ‌ها را بر اساس اندزه و تعداد برگ ‌ها تقسيم‌ بندي مي‌ كنند:

Peepers suckers: پاجوش ‌ها و يا جوانه‌ هايى هستند كه از روى سطح خاك بيرون مى ‌آيند. برگ در آن ‌ها وجود ندارد يا فلسى است.

Water suckers: پاجوش‌ هاى سطحى چسبيده به ريزوم مادرى كه داراى برگ‌ هاى پهن هستند. اين پاجوش‌ ها قوى نبوده و مناسب كشت نيستند.

Sword suckers (پاجوش ‌هاى برگ شمشيرى). اين پاجوش ‌ها نسبتاً بزرگ و متصل به ريزوم اوليه يا مادر كه توليد برگ ‌هاى شمشيرى مى ‌كنند و قطر Corme خود پاجوش كه ازجوانه ‌هاى  Cormeاصلى منشاء مى‌گيرند 15 سانتي ‌متر است. اين پاجوش‌ ها داراى سيستم ريشه ‌اى خوبى هستند و وقتى ارتفاع پاجوش‌ ها به 75 سانتي ‌متر رسيد از گياه جدا شده و كشت مى‌ گردند. بعد از برداشت برگ  ‌هاى آن را كوتاه مى ‌كنند تا از هدر رفت آب پس از جدا شدن پاجوش ‌ها جلوگيرى به‌ عمل آيد.

Maiden suckers: پاجوش ‌هاى بلند و بزرگ كه برگ‌ هاى پهنى دارند، ولى گل و ميوه ندارند. اين پاجوش ‌ها 8-5 ماه از عمر شان مى ‌گذرد و قطرCorme  در آن ‌ها 25 سانتي متر است. طول آن‌ ها به 1 سانتي ‌متر يا بيشتر مى‌ رسد. برگ ‌هاى آن به ‌خوبى گسترش پيدا كرده‌ اند و در حالت كلىMaiden  عبارت است از يك ساقه كاذب بدون ميوه‌، مقدارى ريزوم و ريشه. اين پاجوش ‌ها را قبل از بروز خوشه گل برداشت كرده و ريشه را آرايش نموده و مى ‌كارند. که زود بارده هم مي ‌باشد.

به‌غير ازWater suckers  مابقى پاجوش ‌ها براى ازدياد استفاده مى ‌شوند. اما بهترين نوع پاجوش ‌ها براى ازدياد پاجوش ‌هاى شمشيرى هستند كه توليد خوشه‌ هاى بزرگ‌ تری را مى‌ كنند. پاجوش ‌ها را با يك وسيله تيز مثل ديلم كه به ‌صورت عمودى بين گياه مادرى و ساقه قرار مى ‌دهند و بعد جدا مى ‌كنند. زمان كشت و ازدياد اواخر زمستان و اوايل بهار است. عمق كاشت پاجوش‌ ها بايستي همانند عمق آن در بستر اوليه باشد و هميشه بايستي جوانه مركزي بيرون قرار بگيرد. پاجوش ‌ها اگر سطحي كاشته شوند امكان دارد بيافتند و اگر عميق كاشته شوند امكان پوسيدگي در آن ‌ها وجود دارد.

روش ديگر ازدياد موز استفاده از قطعات ريزوم است. در واقع ريزوم موز ساقه حقيقى آن است كه تشكيل اندام‌هايى شبيه به كورم را مى‌ دهد. عموماً وقتى كه قسمت ‌هاى هوايى موز به‌ علت احداث باغ جديد، سرما و يا ساير اتفاقات از بين مى ‌رود، ريزوم ‌ها را در آورده و به تكه‌هاى 3-2 كيلو گرمى تقسيم كرده و هر قسمت آن بايد داراى يك جوانه باشد و در عمق 30-  25 سانتي مترى خاك كاشته مى‌شود. عيب اين روش اين است كه 3-2 ماه ديرتر از پاجوش‌ ها گل مى ‌دهند.

مشكلات فيزيولوژيكي

خفه شدن گل در گلو (Choacked throuat): علت آن پائين بودن دما مي ‌باشد.
خارج شدن گل ‌آذين از كنار بوته يا تنه (Lateral inflorescence): گل ‌ها رشد كامل ندارند.
دو شاخه شدن خوشه گل (Dicatomy): چسبيدن ديواره دو تخمدان به‌ هم.

فواصل كاشت موز

براى موز هاى با پاجوش ‌هاى بزرگ و در واقع موز هاى پابلند فواصل معمول 5/3- 3 متر است. در حالي‌ كه براى موز هاى پاكوتاه فواصل كمترى در نظر مى ‌گيرند. زمان كاشت بستگى به شرايط آب و هوايى منطقه دارد. در مناطقى كه آب محدود كننده است و دو فصل بارندگى و خشك وجود داشته باشد موز ها را در ابتداى فصل بارندگى مى ‌كارند. ولى در جايى كه مشكل دما وجود ندارد در هر موقعى كه شرايط اجازه مى ‌دهد مى ‌توانيم موز را بكاريم. براى كاشت، گودالى به عمق 50- 45 سانتي ‌متر و قطر 45 سانتي ‌متر حفر مى‌ كنند و خاك آن را با كود حيوانى پوسيده و مواد آلى تركيب كرده و سپس پاجوش‌ ها را با فرم آلدئيد 5% ضدعفونى و بعداً مى ‌كارند.

كورم ‌ها را نيز قبل از كشت عمدتاً با سموم كلره آغشته كرده و ضد عفونى مى ‌كنند. گياه موز نسبت به كاربرد علف‌ كش‌ هاى هورمونى و نسبت به كنترل علف‌هاى هرز حساس است و استفاده از مالچ در اطراف نهال و پاجوش و نيز وجين كردن مكانيكى پاجوش‌ ها گاهى اوقات توصيه مى ‌شود. مسئله مهم ديگر موقع كاشت پاجوش‌ ها حفاظت آن‌ ها از سرما است و بايستى با استفاده از پوشش ‌هاى مناسب انجام بگيرد. يك مسئله مهم ديگر در موزكارى ‌ها اين است كه چون بوته ‌هاى موز سيستم ريشه ‌اى گسترده‌اى ندارند حفاظت خاك در برابر فرسايش ضرورى است.  

هرس موز

هرس در موز براى رشد رويشى بهتر و توليد محصول ضروررى است. هرس موز به روش‌ هاى مختلفى انجام مى ‌گيرد. اولين و مهم‌ ترین آن حذف پاجوش ‌هاى اضافى و ساقه ‌هاى كاذب است. كنترل تعداد ساقه ‌هاى كاذب ضرورى است. اگر به تعداد زيادى پاجوش اجازه رشد داده شود منجربه توليد خوشه ‌هاى كوچك با ميوه ‌هاى بى‌ كيفيت شده و نيز بيماري ‌ها را گسترش مى ‌دهد. برای انجام هرس موز پاجوش‌ هاى ناخواسته را از سطح زمين قطع مى‌ كنند و يا اينكه نقطه رويشى آن ‌ها را در سطح زمين و روى كروم حذف مى‌ كنند.

معمولاً در روى يك گياه موز به ‌طور همزمان يك ساقه كاذب گل و ميوه‌ ده، يك ساقه كاذب متوسط‌ الرشد و يك يا حداكثر 2 پاجوش كوچك نگه مى ‌دارند. بعد از ميوه ‌دهى ساقه كاذب اصلى را كف‌ بر نموده و در زمين به ‌عنوان مالچ پخش مى ‌كنند و به ساقه‌ هاى كاذب نيمه رشد اجازه رشد مى‌ دهند تا گل و يا ميوه توليد كنند. ميزان هرس بستگى به عوامل مختلفى از جمله تراكم كشت، كولتيوار و بازار فصلى دارد. به‌ عنوان مثال در موز هاى پختنى چون شكل و اندازه ميوه چندان مهم نيست بنابراين هرس زيادى صورت نمى‌ گيرد.

آبيارى موز

موز ها به آب زيادى نياز دارند و نسبت به خشكى نسبت هر درخت ديگري حساس هستند و خشكى موجب طولانى شدن زمان گلدهي وميوه ‌دهي و كاهش اندازه ميوه وتعداد ميوه ‌ها و نهايتاً ميزان محصول مى ‌شود. آبيارى بايستى به‌ صورت دوره ‌اى و مرتب انجام بگيرد. يعنى به ‌صورت كم ‌حجم و در فواصل زمانى كوتاه، تا خاك مرطوب نگه داشته شود. بايستى از غرقاب كردن خاك نيز جلوگيرى كرد. چرا كه موز نسبت به حالت غرقابى نيز حساس است.

تغذيه موز

موز نياز قابل توجهى به كاربرد مواد معدنى در خاك دارد. اين گياه نياز بالايى به ازت و پتاسيم دارد و كمبود روى نيز در خاک‌ های با pH بيش از 6 و غنى از فسفر ديده مى‌ شود. موز به خاك‌ هاى حاصلخيز نياز دارد و وجود ميزان كافى از عناصر در خاك لازم است. براى كودهى گياهان زراعى و علفى مثل موز از تجزيه خاك استفاده مى ‌كنند. ولى براى گياهان دائمى و درخت از تجزيه خاك به‌ عنوان ابزارى براى تفسير نتايج تجزيه برگ استفاده مى ‌شود. فرمول عمومى كودى براى توليد 30 تن محصول در هكتار: ازت به براى كودهى گياهان زراعى و علفى مثل موز از تجزيه خاك استفاده مى ‌كنند. ولى براى گياهان دائمى و درخت از تجزيه خاك به عنوان ابزارى براى تفسير نتايج تجزيه برگ استفاده مى‌شود. فرمول عمومى كودى براى توليد 30 تن محصول در هكتار: ازت به مقدار90-50  كيلو گرم، فسفر به صورت P2O 100- 60 كيلو گرم و پتاسيم به‌ صورت K2O، 250-150 كيلو گرم در هكتار توصيه مى‌ شود. در منطقه ديگر براى توليد40 تن محصول در هكتار فرمول: ازت به مقدار 80 كيلو گرم، فسفر به مقدار 20 كيلو گرم و پتاسيم به مقدار 240 كيلوگرم در هكتار ذكر شده است. در آمريكاى مركزى ساليانه 250 كيلوگرم اوره به‌صورت تقسیط و هر سه ماه يك‌بار و 150 كيلو گرم پتاسيم در هكتار استفاده مى‌شود. البته در خاك ‌هاى غنى از پتاسيم نيازى به كاربرد آن نيست. اين روش كوددهى در كل با توجه به شرايط منطقه در نقاط مختلف جهان و ميزان كود هاى مصرفى متفاوت است.

ازت را به‌ خاطر آبشويى در دفعات متعدد و فواصل كم استفاده مى‌ كنند. تقسيط اول در بهار قبل از شكل ‌گيري ساقه گل، تقسيط دوم هنگام ظهور ساقه گل و سومين بار بعد از ظهور ميوه است. فسفر و پتاسيم را معمولاً در چاله‌ هاى كاشت قرار مى‌دهند. براى استفاده از اين عناصر اولين بار از آناليز خاك استفاده مى ‌كنند و بعد‌ها هر 2 سال يكبار پتاسيم را در نزديك ريشه قرار مى‌ دهند.

برداشت موز

مدت زمان لازم از زمان كاشت تا برداشت محصول معمولاً بين 18-9 ماه طول مى‌كشد كه مدت آن بستگى به رقم، شرايط كليمايى منطقه و شرايط كاشت دارد. زمان لازم از موقع بيرون آمدن گل‌آذين تا برداشت 4-5/2 ماه مى ‌باشد. براى صادرات معمولاً 80 روز پس از گلدهى ميوه‌ ها را برداشت مى‌كنند و در اين موقع معمولاً   ميوه‌ ها پر شده ‌اند. هرچه زمان لازم براى رساندن محصول به مقصد طولانى‌ت ر باشد ميوه باريك ‌تر برداشت مى ‌شود. در آمريكاى مركزى براى تعيين زمان برداشت به ‌منظور صادرات موز به مناطق ديگر و دور دست قطر انگشت ‌هاى دست دوم يعنى خوشه‌ چه‌ هاى دوم از محل اتصال به دم ‌خوشه را اندازه ‌گيرى مى ‌كنند و هرگاه قطر آن به 37/3 سانتي ‌متر رسيد آماده برداشت مى ‌شود.

كیفيت ميوه ‌هاى كه بر روى درخت كاملاً مى ‌رسند كمتر از ميوه‌ هايى است كه بعد از برداشت مى ‌رسند. چون ميوه ‌ها شكاف بر مى‌ دارند و قندشان كاهش مى‌ي ابد. در موقع رسيدن تانن ‌ها به ‌صورت غير فعال درآمده و نامحلول مي‌شود و گسي از بين مي‌رود مگر اينكه میوه سرما ديده باشد. 

موز ها ميوه‌ه اى فرازگرا هستند و كاربرد اتيلن رسيدگى ميوه را افزايش مى ‌دهد. بعد از برداشت ميوه بايد در يك جاى سرد و سايه آويزان بشوند تا عطر و طعم آن بهتر شده و برسد. سپس دماى محل رساندن ميوه‌ها بايد 14- 13 و رطوبت آن 95- 90%  باشد قرار مى‌ دهند. دماى زير 13 درجه سانتي ‌گراد به ميوه ‌ها صدمه مى‌زند.

اگر برداشت محصول در زمان مناسب انجام پذيرد، يعنى 80 روز بعد از باز شدن اولين خوشه، رسيدن در چند روز آينده حاصل مى ‌شود. اما براى تسريع در رسيدن ميوه ‌ها، خوشه‌ ها را در داخل كيسه ‌هاى پلى ‌اتيلن مى‌ گذارند و داخل آن يك سيب رسيده به‌ مدت يك روز قرار مى ‌دهند. در آفريقا ميوه را در جاى سرپوشيده قرار داده و داخل انبار را دوده مى‌ دهند و اين عمل باعث رسيدن ميوه‌ هاى موز مى‌شود.

سومين و صنعتى‌ ترين روش رسانيدن موز استفاده از گاز اتيلن براى رسيدن يكنواخت است كه با غلظت ppm 1000 از آن استفاده مى ‌شود. چون موز يك محصول فاسد شدنى است بايد از خراب شدن آن در طى برداشت و انتقال جلوگيرى شود. به ‌همين منظور تمام خوشه‌ چ ه‌ها بايد از روى ساقه كاذب به وسیله يك چاقوى تيز بريده شوند، به‌ طوري ‌كه همراه خوشه‌ ها يك بخش از ساقه ميوه‌ ده وجود داشته باشد و براى حمل موزه از ساقه ‌هاى ميوه ‌ده گرفته و به محل بسته ‌بندى انتقال مى ‌دهند. براى صادرات (براي ارسال به نقاط دور دست در مرحله سبز نابالغ مي‌چينند) بهتر است موز را در داخل كاغذ هاى دولايه قهوه ‌اى رنگ قرار داد و لا به ‌لاى آن مواد جاذب ‌الرطوبت قرار بدهند. براى حمل و نقل موز دماى سردخانه كشتى بايد 14-13 درجه سانتي ‌گراد باشد. در مقصد موز ها را به‌مدت 2-1 روز در دماى 21 درجه سانتي ‌گراد و رطوبت 95 – 90 % قرار داده و سپس به دماى 18 درجه منتقل و 6-4 روز نيز در اين دما نگهدارى مى‌ كنند. فرو بردن دم ميوه در محلول 2-4-D باعث تسريع در رسيدن ميوه و مانع ترك خوردن ميوه مي ‌شود.

تحت شرايط مديريت ضعيف مزارع موز، تنها محصول اول خوب بوده و مقدار محصول بعدی كاهش می ‌یابد. ولى در شرايط مديريتى مطلوب كه شامل انجام عمليات هرس، تغذيه، مبارزه با آفات و بيماري‌ ها و آبيارى مناسب محصول دوم بيش از محصول اول خواهد بود و حتى زمان كمترى براى توليد محصول نياز خواهد داشت. در برخى از بهترين مناطق كشت آمريكاى مركزى رقم Valery در تراكم يك در يك حدود 45-40 تن در هكتار محصول توليد مى ‌كند. درصورتي‌كه محصول دوم 65-60 تن در هكتار است. رقمDworf covendish در جزاير قنارى توليد حدود 40 تن محصول در هكتار مى ‌نمايد.

عمر باغ موز بسيار متفاوت است. باغ‌ه ای اقتصادى ممكن است 20-3 سال نگهدارى بشوند. ولى با روش كشت و كار مكانيزه عمر اقتصادى اغلب 6-4 سال خواهد بود و پس از آن بايستى به فكر ايجاد باغ جديد بود. بعد از 6-4 سال پاجوش ‌هاى خوب را برداشت كرده و زمين را شخم مى ‌زنند و دو سال در آن زمين محصول تناوبى كشت كرده و بعد باغ جديد را احداث مى‌ كنند. در برخى از مناطق براى عرضه محصول با كيفيت به بهترين بازار ها هر بار پس از توليد محصول اول، خاك باغ را برگردانده و دوباره موز ها را كشت مى ‌كنند. در آمريكاى مركزى معمولاً باغ موز را تا ده سال نگه مى‌دارند.

• نهال موز

• نهال موز