گواوا (زیتون محلی یا آمرود)

نام انگلیسی: Guava

نام علمی: Psidium guajava

خانواده: Myrtaceae

 

مقدمه

گیاه گوآوا درختچ هاي همیشه سبز از خانواده میرتاسه بوده که مبدأ اصلی آن آمریکاي جنوبی و مرکزي است. گوآوا به دلیل داشتن بذور فراوان با قوه نامیه طولانی به سهولت و با سرعت در سراسر مناطق مستعد گسترش یافته است. از این رو جهانگردان اسپانیائی، ابتدا گوآوا را به کشورهاي فیلیپین و پرتغال برده که از آنجا به هندوستان و سایر مناطق منتقل گردید. کلمه گوآوا احتمالاً از نام متداول آن در کشور هائیتی، یعنی گواجابا گرفته شد.

گوآوا سال ها قبل وارد کشور شد. کشت و کار این درختچه در استان هاي هرمزگان و سیستان و بلوچستان از قدیم رایج بوده به طوري که در میان مردم بومی این مناطق، به زیتون محلی مشهور بوده است. در سالهاي اخیر با هدف کاربرد خوراکی و زینتی، کشت و کار درختچه مذکور در مناطق نیمه گرمسیر شمال کشور نیز در حال گسترش می باشد.

گیاهشناسی

گوآوا متعلق به خانواده میرتاسه با بیش از 80 جنس و 3000 گونه بوده که در سراسر مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیري دنیا پراکنده اند. اغلب گونه هاي این خانواده، به عنوان گیاهان زینتی و یا جهت تولید فرآورده هاي دیگر، کشت و کار می شوند. گوآوا درختچه اي با تاجی گسترده و شاخه دهی از قسمت هاي پایین تاج است. داراي یک یا چند تنه با رنگ پوست سبز متمایل به قهوه اي روشن می باشد. که با هرس و تربیت مناسب شاخه ها، می توان درختی با تنه منفرد ایجاد نمود. شاخه ها انعطاف پذیر بوده، از این رو بندرت توسط باد شکسته می شوند. در این گیاه شاخه هاي جوان، به رنگ سبز و چهارگوش هستند.

گل ها به صورت منفرد یا خوشه اي، متشکل از 2 -3 گل، در محورهاي برگ روي شاخه هاي سال جاري در فصل بهار ظاهر می شوند. گل ها کامل، سفید رنگ، به قطر 5 / 2 الی 5 / 3 سانتی متر، دارای 5 – 4 گلبرگ، با پرچم هاي فراوان و یک خامه به همراه کاسبرگ لوله اي است که جوانه گل را احاطه می کند. تخمدان تحتانی با 4 یا 5 برچه حاوي تخمک هاي فراوان می باشد. مورفولوژي گل براي خود باروري مناسب بوده، ولی دگر باروري قابل ملاحظه اي در آن اتفاق می افتد. گل ها بین ساعت هاي 5 تا 7 بعد از ظهر باز می شوند (بسته به رقم و دماي روز). کاسه گل یک روز جلوتر شکفته می گردند. معمولاً بساك ها در زمان شکوفائی گل یا مدت

کوتاهی قبل از آن، باز می شوند. در مناطق مختلف پرورش گوآوا در جهان با توجه به شرایط متغییر آب و هوایی و مدیریت باغداري، نقطه اوج گلدهی می تواند تغییر یابد. قابلیت پذیرش کلاله در بعضی از ارقام حدود 48 ساعت است و به همین دلیل میزان تشکیل میوه بعد از گرده افشانی گل هایی که 48 ساعت از زمان شکوفائی آنها گذشته، بالا می باشد. عوامل مختلفی در ریزش میوه گوآوا مؤثرند به عنوان مثال، کمبود کلسیم و متعاقب آن وقوع عارضه پوسیدگی انتهایی  می تواند در تسریع ریزش میوه موثر باشد. تولید میوه کافی در گوآوا هم در حالت کاشت تک درختچه (به دلیل وجود پدیده خودباروري) و هم کاشت گروهی (به دلیل داشتن قابلیت خود و دگرباروري) میسر است.

برگ ها ساده، متقابل، کشیده یا تخم مرغی، با طول تقریبی 7 تا 18 سانتی متر با حاشیه کنگره دار و سطح فوقانی صاف و در سطح تحتانی کمی کرک دار با رگبرگ هاي برجسته در پشت می باشند.

میوه گوآوا سته پر بذر است. میوه هاي آن از نظر اندازه داراي قطر هاي متغیر بین 5 / 2 الی 5 / 3 سانتی متر می باشند،  که به اشکال کروي، تخم مرغی، کشیده و یا گلابی دیده می شوند. رنگ پوست میوه هنگام رسیدن زرد یا قرمز، ولی گوشت داخلی میوه به رنگ هاي صورتی، عنابی روشن، سفید یا زرد می باشد. بالاي میوه تاجی از کاسبرگ ها قرار دارد. میوه آن گوشت دار، دانه هاي آن مانند دانه هاي انگور در گوشت قرار دارد. سطح پوست میوه صاف یا ناهموار بوده و در توده اي حاصل از بذر، طعم و عطر آنها متفاوت است. از هنگام شکوفائی گل ها تا زمان برداشت میوه حدود چهار ماه طول می کشد که با توجه به میزان درجه حرارت در طول رشد میوه، این مدت زمان می تواند متغییر باشد. شروع گلدهی در شمال کشور از اواسط خردادماه بوده و میوه ها در اواخر تابستان می رسند که به محض رسیدن شروع به ریزش می کنند.

نیاز های اکولوژیکی

گوآوا نسبت به محدوده وسیعی از خاك ها، سازگاري نشان می دهد. این گیاه حتی در خاك هاي غیر حاصل خیز و کم عمق نیز رشد می نماید و لیکن در چنین شرایطی کمیت و کیفیت محصول تولیدي پایین می آید. گوآوا در خاك هاي حاوي مواد آلی فراوان و زهکش خوب با اسیدیته بین 5 – 7  به خوبی رشد می کند. این گیاه در خاك هاي با اسیدیته کمتر از 5 و بیشتر از 7 نیز کشت می شود، لیکن انتظار می رود در اسیدیته 7 یا بیشتر از آن علائم کمبود روي و آهن ایجاد شود. همچنین گوآوا به شوري خاك متحمل است.

گوآوا در صورت وجود رطوبت زیاد بهترین رشد را دارا بوده، گرچه خشکی را تحمل می کند. بارندگی مطلوب براي این گیاه 1000 میلی متر در سال یا بیش از آن می باشد. الگوي ایده آل بارندگی براي گوآوا، شرایط خشکی و رطوبت متناوب است که موجب تحریک گلدهی می شود. وقوع خشکی و رطوبت خیلی کم، طی دوره گلدهی، به طور موثري می تواند تشکیل میوه آن را کاهش دهد، همچنین رطوبت پایین در طی مدت رشد میوه، اندازه میوه را کاهش می دهد.

گوآوا در نواحی گرم و مرطوب بهتر به عمل می آید و در ارتفاعات بالاي 1500 متر از سطح دریا در صورت عدم یخبندان بخوبی رشد و پرورش می یابد. دامنه دمایی مناسب براي رشد مطلوب آن بین 23 تا 28 درجه سانتی گراد می باشد. از این رو در طی زمان گلدهی و رشد میوه، دماي کمتر از 23 درجه و یا بیشتر از 28 درجه سانتی گراد می تواند در کاهش کمی و کیفی محصول تاثیر داشته باشد. اگر در مناطقی که دماي شبانه زمستان به مدت چند ساعت بین 5 تا 7 درجه سانتی گراد تداوم یابد، رشد گیاه متوقف شده و برگ ها ارغوانی می شوند. از آنجایی که در مناطق نیمه گرمسیري، درجه حرارت مورد نیاز جهت رشد گیاه در زمستان کافی نمی باشد، مشکلاتی در تولید تجاري این محصول ایجاد و طول دوره شکوفائی گل تا برداشت میوه، بیش از زمان معمول آن خواهد بود. دماي پائین در فصل زمستان (بروز یخبندان) و یا وقوع تنش شدید خشکی در تابستان می تواند ریزش برگ را به همراه داشته باشد که گیاهان مذکور بعد از قرارگرفتن در شرایط مطلوب دماي بالا (در اواخر زمستان) و یا آب کافی (بعد از دوره خشکی)، بلافاصله تولید شاخه هاي جدید نموده و وارد مرحله گلدهی می شوند.

درختچه گوآوا، هیچگونه واکنش مشخصی به طول روز نشان نم یدهد. اگرچه در یک آزمایشی، برخی از دانهال هاي بذري که در محیطی با 15 ساعت روشنائی روزانه پرورش یافتند، پس از انتقال به مزرعه ، ظرف مدت 376 روز بعد از کاشت، تولید میوه نمودند که در مقایسه با نمونه هاي شاهد تسریع در گلدهی داشتند.

اگرچه گوآوا در مقابل باد از خود سازگاري نشان می دهد، ولیکن استفاده از بادشکن خصوصاً براي ارقام تازه خوري می تواند از طریق افزایش کیفیت میوه و بازار پسندي آن ها مفید باشد. درخت چه هاي پیوندي روي پایه هاي بذري، داراي ریشه هاي متراکم و قويتري بوده که تکیه گاه خوبی براي گیاه در زمین اصلی تامین می کنند. درختچه هایی که در معرض بادهاي شایع در منطقه با سرعت 32 -16 کیلومتر بر ساعت هستند، بتدریج تولید شاخه هائی در خلاف جهت باد می کنند.

ترکیبات شیمیایی و خواص دارویی

گوآوا منبعی غنی از آب، عناصر معدنی (کلسیم، فسفر، آهن، پتاسیم،سدیم)، ویتامین ث (اسیدآسکوربیک)، تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین پروتئین، کربوهیدرات و فیبر گیاهی است. ویتامین ث عمدتاً در پوست میوه متمرکز بوده و مقدار کمتري از آن در گوشت میوه یافت می شود. میزان پکتین گوشت میوه، بسیار بالاست از اینرو براي تهیه مربا و ژله به کار می رود. پوره گوآوا در تهیه آب میوه، کیک ها، انواع دسر ها، چاشنی هاي غذا، بستنی، مربا و ژله قابلیت استفاده دارد.

از همه قسمت هاي این گیاه همانند میوه هاي جوان و نارس آن براي داروي ضد اسهال بهره گیري می شود. جوشانده پوست خشک ساقه درختچه براي درمان درد معده بکار برده می شود. همچنین براي رفع ناراحتی هاي پوست، همانند جرب و زخم ها کاربرد دارد. از برگ هاي گیاه به شکل آنتی بیوتیک بهره گیري می شود. همچنین برگ آن به عنوان دمنوش نیز قابل استفاده بوده و در صنایع رنگسازي و تهیه تانن نیز کاربرد برگ گوآوا گزارش شده است. آب فشرده میوه آن براي دیابت سودمند بیان شد. از گوآوا همچنین می توان کره گیاهی و دوشاب تهیه کرد.

کاشت، داشت و برداشت

هدف از کشت بذور، تولید دانهال هاي مورد نیاز در برنامه هاي اصلاحی مانند سلکسیون یا تولید پایه براي پیوند ارقام مطلوب می باشد. در این روش بذور را در خزانه اي که زهکشی خوبی دارد، یا در گلدان هاي پلاستیکی کشت می کنند. قبل از کاشت، اگر بذور در آب سرد خیس شود، براي جوانه زنی مفید خواهد بود.

معمولاً بیش از 90 درصد بذور تازه پس از 20 – 15  روز سبز خواهند شد. بذور رشد کرده دانهال در گلدان را می توان 6 – 8 هفته

به زمین اصلی منتقل کرد.

براي تکثیر گوآوا از طریق قلمه، از قلمه هاي نیمه خشبی با 4 – 2 برگ که انتهاي آنها با ترکیبات محرك ریشه زائی (به دلیل سخت ریشه زایی) تیمار شده و زیر سیستم مه پاش قرار می گیرند، استفاه می شود. طبق گزارش ارائه شده میزان موفقیت ریشه زایی 90 – 75 درصد بیان شده که مدت زمان تولید ریشه در این گیاهان با توجه به نوع ژنوتیپ، 30 تا 60 روز می باشد.

ازدیاد با روش خواباندن هوایی این روش یکی از راه هاي ازدیاد گوآوا است. شاخه هایی که در این روش انتخاب می شوند، باید در حدود یک سانتی متر قطر داشته و ترجیحاً یک ساله باشند. بعد از انتخاب، پوست را به طول سه سانتی متر شکافته، در ادامه روي آن را با خزه مرطوب پوشانده و سپس با یک نوار پلاستیکی محل را می بندند. در این شیوه پس از سپري شدن 30 تا 40 روز، ساقه ریشه دار می شود.

پیوند جوانه و مجاورتی، از مهمترین روش هاي ازدیاد گوآوا به شیوه رویشی است. هنگامی که قطر پایه هاي بذري به 12 تا 20 میلی متر برسد، قابل پیوند می باشند. جهت آماده سازي پیوندك، تقریباً 10 تا 14 روز قبل از قطع شاخه از گیاه مادري، برگ هاي آن را حذف می کنند. این مسئله باعث متورم شدن جوانه ها شده که ضمن آمادگی براي پیوند، در تسهیل رشد جوانه هاي پیوندك بعد از گیرایی موثر خواهد بود.

حشرات زیادي در نواحی کاشت گوآوا وجود دارند که از جمله آنها می توان به گونه هایی از شته ها، تریپس ها، سپرداران، شپشک هاي آرد آلود، سوسک ها، لارو و پروانه بید اشاره داشت. در هندوستان 80 نوع حشره به عنوان آفت گوآوا شناسایی شده که تعداد زیادي از آنها به وسیله دشمنان طبیعی خود از بین می روند.

اگرچه مطالعاتی در زمینه برداشت مکانیکی گوآوا در بعضی کشور ها صورت گرفته، ولی عمدتاً برداشت میوه، به وسیله کارگر و با دست انجام می شود. برداشت میوه جهت مصارف تازه خوري، در مرحله اي که میوه سبز رنگ ولی بالغ است، انجام می شود که پس از درجه بندي و بسته بندي در کارتون، به بازار مصرف عرضه می شود. برداشت میوه جهت استفاده در صنایع تبدیلی در مرحله نیمه رس در حالتی که میوه سفت و به رنگ زرد است صورت می گیرد. میوه هائی که بیش از حد رسیده و آلودگی شدیدي به انواع آفات و بیماري ها دارند، باید حذف شوند، زیرا در باغ براي دوره هاي بعدي، به عنوان کانون اولیه آلودگی عمل می کنند.

میوههاي زرد و کاملاًرسیده را میتوان به مدت دو هفته در دماي 2/2 درجه سانتی گراد یا یک هفته در دماي 2 /7 درجه سانتی گراد نگهداری نمود.

تیمارهاي پس از برداشت

گوآوا به طور کلی براي فرآوري پرورش می یابد، ولی در نواحی که فاقد مگس میوه بوده، ارقام کم اسید را می توان براي مصرف تازه خوري پرورش داد که در حالت سبز بالغ برداشت انجام شده که با نگهداري در دماي

15 درجه سانتی گراد با استفاده از گاز اتیلن اقدام به تغییر رنگ پوست میوه شده که در عرض 6 تا 8 روزکاملأ زرد می شود. لازم به ذکر است که اعمال تیمار اتلین براي رساندن میوه فقط روي میوه هاي سبز بالغ موثر خواهد بود. بر این اساس میوه هاي نارس تحت تیمار گاز اتیلن به درستی نمی رسند و بافت شان صمغی خواهد شد.

عملکرد محصول

کشورهاي هند و مکزیک بزرگترین تولید کنندگان میوه گو آوا در جهان هستند که میوه را به صورت تازه خوري مورد استفاده قرار می دهند. میزان عملکرد به نوع رقم، تراکم کشت، اقلیم و مدیریت باغ بستگی دارد. میانگین تولید میوه در آن کشور ها، حدود 25 تا 30 تن در هکتار گزارش شده، این در حالی است که در برخی کشورها همچون استرالیا به دلیل بکارگیري سیستم هاي مناسب و پیشرفته باغداري با ایجاد تراکم کاشت، عملکرد این محصول را از مقدار ذکر شده نیز افزایش دادند.