زنجبیل

مقدمه

زنجبیل یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی و ادویه ای مشرق زمین است. زینجبیر در زبان تامیلی از ریشه اینجبیر به معنی ریزوم گرفته شده است. بعضی محققان معتقدند که زینجبیر ریشه سانسکریتی دارد و از کلمه سینگاررا به معنی شاخی شکل گرفته شده و نشان دهنده شاخی شکل بودن ریزوم های گیاه است. چیی ها و هندی ها از زمان های بسیار دور از ریزوم های زنجبیل در اغلب تولیدات خانگی خود مانند انواع نان، کیک، کلوچه، شیرینی و همچنین در تهیه نوشیدنی های مختلف استفاده می کرده اند.

در قرون وسطی، ریزوم های زنجبیل در خیابانی در شهر بازل سوئیس عرضه می شد و به همین دلیل نام آن خیابان را ایمبرگراس (به معنی خیابان زنجبیل) گذاشتند. بازرگانان ایتالیایی طی قرن های 13 و 14 میلادی مقادیر فراوانی زنجبیل را به کشور های اروپایی وارد کردند.

در اکثر فارماکوپه های معتبر از ریزوم زنجبیل به عنوان دارو یاد شده و خواص آن مورد تاکید قرار گرفته است. این گیاه اشتها آور و هضم کننده غذا است و سبب افزایش نیروی جنسی در مردان می شود. اسانس زنجبیل در صنایع آرایشی و بهداشتی و همچنین صنایع تولید عطر و ادکلن کاربرد فراوانی دارد.

از ریزم های زنجبیل در تهیه انواع نان، کیک، بیسکویت، شیرینی، پودینگ و ترشیجات استفاده می شود و در تولید انواع نوشیدنی های الکلی و غیر الکلی نیز کاربرد فراوای دارد.

گیاه زنجبیل در کشورهای هند، بنگلادش، بوتان، چین، سریلانکا، جامائیکا، نیجریه، تایلند، نپال، مالزی، اندونزی و استرالیا در سطوح وسیعی کشت می شود.

مشخصات گیاه

زنجبیل گیاهی علفی و چند ساله است که معمولا به صورت گیاهی یک ساله کشت می شود. این گیاه متعلق به تیره زنجبیل بوده و منشا آن جنوب شرق آسیا گزارش شده است. لیکن، به علت سهولت در حمل و کشت ریزوم ها، این گیاه به مناطق مختلف گرمسیری و نیمه گرمسیری هر دو نیمکره منتقل و کشت گردید.

زنجبیل از ساقه های طریفی به طول 30 تا 100 سانتی متر بر خوردار است. ساقه های هوایی منشعب شده از ریزوم ها، برگ های متعدد و باریک و بلندی را به وجود می آورند که از دمبرگ های کوتاهی برخوردارند.

ساقه های گل دهنده به طول 15 تا 25 سانتی ‌متر، مستقیما از ناحیه فوقانی ریشه منشعب می شوند. گل های زنجبیل طریف و سبز رنگ بوده و لبه های آنها زرد کم رنگ است. این گل ها توسط یک براکتئول در بر گرفته شده و عمر بسیار کوتاهی دارند.

ساقه های زیر زمینی که به صورت افقی و در نزدیکی سطح خاک وجود دارند ریزوم ها را به وجود می آورند. با رشد اولیه جوانه انتهایی، ریزوم توسعه یافته و ریزوم مادری را تشکیل می دهد. سپس انتهای ریزوم های مادری بزرگ تر شده و انگشت های اولیه را به وجود می آورد که در نهایت ریزوم های فرعی (ثانویه) را تشکیل می دهند و این ریزوم های فرعی زنجبیل، مورد استفاده قرار می گیرند.

میوه در این گیاه به ندرت تشکیل می شود لیکن در صورت تشکیل به شکل کپسولی است که از دیواره طریف و نازکی برخوردار است. میوه زنجبیل حاوی تعدادی بذر سیاه رنگ و کوچک است.

اسانس در قسمت زیری سلول های اپیدرمی ریزوم ساخته می شود. اسانس زنجبیل ماده ای به رنگ زرد کم رنگ با بو و طعمی تند و ادویه ای است. مقدار اسانس متفاوت و بین 1 تا 4 چهار درصد است. مهم ترین ترکیب های تشکیل دهنده اسانس را هیدرو کربن های سزکویی ترپن (مانند آلفا – زنجبیرون و آرکورکومن)، الکل – سزکویی ترپن ها (مانند زنجبیرول و زنجبیرونول)، هیدروکربن های مونوترپن (مانند د-کامفن، پاراسیمن و میرسن) و برخی ترکیب های دیگر مانند استالدئید و متیل استات تشکیل می دهند.

ریزم های زنجبیل همچنین حاوی روغن، رزین، پروتئین، پنتوزان، نشاسته، ویتامین های مختلف و برخی ریز مغذی ها مانند فسفر، منیزیوم، کلسیم و آهن می باشد.

نیازهای اکولوژیکی

منشا زنجبیل مناطق گرم و مرطوب گزارش شده است. از این رو این گیاه در طول رویش به رطوبت فراوان، نور کافی و دمای مناسب نیاز دارد.

یکی از محققان اظهار می دارد، در مناطقی که میزان بارندگی 3000 میلی متر در سال بوده و از پراکنش مناسبی در طول رویش گیاه برخوردار باشد، می توان زنجبیل را با اطمینان کامل به صورت دیم کشت کرد. زنجبیل تحمل خشکی را ندارد زیرا سیستم ریشه ای آن گسترش کمی داشته و کم و بیش سطحی است. به همین دلیل در شرایط کم آبی از شدت فتوسنتز و میزان عملکرد ریزوم به شدت از کیفیت دارویی آن می کاهد. در شرایط مناسب رطوبت، گیاهان از رشد و نمو مطلوبی برخوردار گردیده و تعداد ریزوم های ثانویه آنها افزایش می یابد. چنانچه میزان بارندگی و پراکنش آن در طول رویش گیاه مناسب نباشد می بایست گیاهان تحت آبیاری کافی قرار گیرند. شرایط غرقابی برای زنجبیل مناسب نیست چرا که علاوه بر ایجاد اختلال در رشد گیاه، احتمال ابتلای گیاهان به بیماری های قارچی را نیز افزایش می دهد.

زنجبیل را می توان در ارتفاع 300 تا 1500 متر از سطح دریا کشت کرد. کشت این گیاه در ارتفاعات بیشتر توصیه نمی شود.

همانگونه که اشاره شد شدت نور نقش بسیار مهمی در رشد و نمو و عملکرد ریزوم زنجبیل دارد. نیاز نوری این گیاه در مراحل مختلف رویش متفاوت است. به طوری که جوانه زنی بذرها در تاریکی انجام می شود. این گیاه در مراحل ابتدای رویش به نور متوسط و در مرحله گلدهی به نور فراوان نیاز دارد.

زنجبیل به سرما بسیار حساس است و دمای پایین سبب کاهش شدید عملکرد محصول می شود. اگر چه بذر ها در دمای 22 تا 25 درجه سانتی گراد سبز می شوند ولی دمای مطلوب برای سبز شدن آنها 30 درجه سانتی گراد گزارش شده است که در این شرایط تمام بذر ها به طور یکنواخت سبز می شوند.

در مرحله تشکیل ریزوم ها دما نباید از 25 درجه سانتی گراد کمتر باشد. دمای کمتر از 15 سانتی گراد برای زنجبیل مناسب نبوده و سبب توقف رشد گیاه می شود.

خاک هایی با بافت متوسط و دارای زهکش مناسب، غنی از مواد و عناصر غذایی و همچنین حاوی ترکیب های هوموسی فراوان خاک های مناسبی برای کشت و تولید زنجبیل است.

پی اچ مناسب خاک برای رشد و نمو گیاه زنجبیل بین 6 تا 5/6 است.

تناوب کشت

زنجبیل در طول رویش به مقادیر زیادی رطوبت، مواد و عناصر غذایی و مواد آلی نیاز دارد. لذا باید آن را با گیاهانی به تناوب کشت کرد که خاک را تهی از مواد و عناصر غذایی نکنند. در اکثر کشور هایی که زنجبیل تولید می کنند ان را با فلفل تند، سبزیجات، بادام زمینی، ذرت کلم، خیار و دانه هایی روغنی (سویا و آفتاب گردان) به تناوب کشت می کنند. در بعضی کشورها نیز زنجبیل با گیاهانی مانند نارگیل، قهوه، تنباکو به صورت توام کشت می شود.

به طور کلی سه تا چهار سال پس از برداشت زنجبیل می توان آن را دوباره در همان زمین کشت کرد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

نیاز غذایی زنجبیل در طول رویش بسیار زیاد است. از این رو اضافه کردن صحیح و علمی مواد و عناصر غذایی به زمین هایی که زنجبیل کشت می شود ضرورت دارد. کود های حیوانی و سایر مواد آلی مانند کود های برگی نقش مهمی در افزایش عملکرد و همچنین بهبود کیفیت محصول دارد. لذا توصیه می شود قبل از کاشت زنجبیل مقدار 75 تا 120 تن در هکتار کود های حیوانی به زمین اضافه شود. اضافه کردن مقدار 375 کیلو گرم در هکتار سوپر فسفات کلسیم و 150کیلو گرم در هکتار سولفات پتاسیم به عنوان پایه به زمین هایی که زنجبیل کشت می شود ضروری است.

زنجبیل در طول رویش به مقادیر مناسبی ازت نیاز دارد، چنانچه ازت به صورت نیترات در اختیار گیاهان قرار گیرد با آبشویی از دسترس گیاه خارج می شود. از این رو بهتر است از یون های آمونیوم بجای نیترات استفاده شود. در کشور هند هنگامی که ارتفاع بوته ها به 20 تا 30 سانتی متر رسید، مقدار 300 کیلو گرم در هکتار فسفات آمونیوم به صورت سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد.

زنجبیل علاوه بر ازت، کلسیم، فسفر و پتاس به دیگر ریز مغذی ها مانند آهن، روی بور و منیزیم نیاز دارد که باید در طول رویش در اختیار گیاهان قرار گیرد.

آماده سازی خاک

پس از اضافه کردن کود های آلی و شیمیایی مورد نیاز، زمین باید به عمق 25 تا 30 سانتی متر شخم زده شود. آماده سازی زمین می بایست متناسب با روش کشت (کرتی یا جوی پشته ای) انجام شود. از آنجا که زنجبیل به آب ایستایی به شدت حساس است. لذا هنگام آماده ساختن زمین باید سطح خاک کاملا صاف باشد تا دچار آب ایستایی نگردد.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان کاشت زنجبیل بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. در جنوب هند ریزوم های بذری را همزمان با باران های موسمی، در اوائل فروردین تا اوائل اردیبهشت و یا اواسط آذر ماه تا اوائل فروردین ماه کشت می کنند. زیزوم های بذری در ردیف هایی به فاصله 20 تا 55 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف ردیف نیز 20 تا 30 سانتی متر کشت می شوند. عمق کشت ریزوم های بذری بستگی به اندازه آنها و همچنین نوع و میزان رطوبت خاک داشته و بین 4 تا 10 سانتی متر متفاوت است. به طوری که ریزوم های بذری بزرگ تر و ضخیم در عمق بیشتر و ریزوم های بذری کوچکتر در عمق خاک کمتر کشت می شوند.

روش کاشت

زنجبیل به ندرت بذر تولید می کند، از این رو ازدیاد این گیاه رویشی بوده و توسط ریزوم صورت می گیرد. نوع ریزوم های بذری نقش عمده ای در رشد، نمو و عملکرد محصول دارد. ریزوم هایی که دارای جوانه های رویشی قوی تری باشند نهال هایی استوار و قوی تولید کرده و عملکرد محصول آنها زیاد تر است. جوانه های قوی روی ریزوم ها معمولا کوتاه تر و ضخیم تر هستند و سر این جوانه ها پهن و گرد است. در حالی که جوانه های ضعیف، کوچکتر بوده و نوک آنها کم و بیش منحنی شکل است.

برای کشت ریزوم های بذری آنها را 20 تا 30 روز قبل از کاشت از انبار خارج کرده و پس از شستن و تمیز کردن از گل و لای، روی کاه پهن می کنند و دو تا سه روز در مقابل آفتاب قرار می دهند. این عمل با افزایش دمای درون ریزوم زنجبیل، دوره خواب آن را شکسته و سبب افزایش سرعت رویش آن می شود. سپس آنها را دو تا سه روز داخل کاه قرار می هند. این عمل سبب تجزیه مواد غذایی موجود در ریزوم گشته و به رشد رویشی بهتر ریزوم ها کمک می کند. برای کاشت باید از ریزوم های بذری درشت تر و مناسب استفاده کرد. زیرا ریزوم های بذری بزرگ تر زودتر سبز می شوند و بیشترین عملکرد را دارا می باشند. هر چه ریزوم های بذری کوچک تر باشند، دیرتر سبز می شوند و عملکرد آنها به شدت کاهش می یابد. وزن ریزوم های انتخاب شده جهت کشت باید بین 30 تا 50 گرم بوده و دارای یک تا دو جوانه باشند، لذا بقیه جوانه ها را می بایست حذف نمود. چرا که جوانه های بیشتر سبب جذب مواد غذایی بیشتر در ریزوم ها شده و گیاهانی ضعیف را به وجود می آورند.

ریزوم های بذری قبل از کاشت باید ضد عفونی شوند. توصیه می شود ریزوم های بذری به مدت 30 دقیقه در محلول مانکزب سه درصد یا مالاتیون یک درصد خیسانده شده و پس از خشک شدن کشت گردند. قبل از کشت، زمین را باید آبیاری و سپس اقدام به کاشت ریزوم ها نمود، هنگام کاشت باید جهت جوانه ها به طرف بالا باشد. ریزوم های بذری ده تا پانزده روز پس از کاشت، شروع به رویش می کنند. تا رویش تمام ریزوم ها به زمانی حدود چهار هفته نیاز است.

تراکم گیاه بستگی به رقم، شرایط اقلیمی محل کاشت، نوع و کیفیت ریزوم بذری داشته و بین 11250 تا 82500 بوته در هکتار متفاوت است. برای هر هکتار به 520 تا 7500 کیلو گرم ریزوم بذری با کیفیت مناسب نیاز است.

مراقبت و نگهداری

مهمترین مراحل داشت گیاه زنجبیل مانند سایر گیاهان تیره زنجبیل عبارتند از: تنظیم میزان سایه، مالچ دهی، مبارزه با علف های هرز، آبیاری مناسب و مبارزه با آفات و بیماری ها.

زنجبیل در مراحل اولیه رویش به نور شدید بسیار حساس است. به طوری که در این مرحله نور آفتاب صدمات بسیار سنگینی به محصول وارد می کند. اگر سایه دهی یا سایر روش های کاهش دهنده نور، دما و حفظ رطوبت به کار گرفته نشود، بوته هایی ضعیف و کوتاه تشکیل شده و در نتیجه از عملکرد محصول به شدت کاسته می شود. سایه دهی سبب سبز شدن منظم تر ریزوم های بذری شده و رشد و نمو گیاهان را یکنواخت می نماید. این امر موجب سهولت در عملیات کشاورزی می گردد. سایه دهی همچنین سبب حفظ رطوبت خاک شده و در گسترش سیستم ریشه ای و بزرگ شدن ریزوم ها بسیار سودمند است. لازم به یاد آوری است که اگر سایه دهی بیش از حد باشد شاخه ها و برگ ها به علت کمبود نور ضعیف شده و از عملکرد محصول نیز کاسته می شود. در کشور چین توسط کاه ارزن اقدام به سایه دهی می کنند. در این روش کاه را به صورت دسته های 60 تا 70 سانتی متری به هم بافته و روی زمین هایی که زنجبی کشت شده قرار می دهند. در برخی نقاط نیز از شاخه های درختان برای سایه دهی استفاده می کنند. در حال حاضر در سطوح وسیع کشت از تور های مخصوص سایه دهی استفاده می شود.

انجام کولتیواتور بین ردیف ها سبب تهویه مناسب تر خاک و در نتیجه رشد و توسعه مناسب تر ریزوم های زنجبیل می گردد. تاثیر مالچ دهی بر رشد و عملکرد زنجبیل در مطالعات مختلفی به اثبات رسیده است. مالچ دهی سبب کنترل علف های هرز، حفط رطوبت خاک و محافظت بستر از ضربه های قطرات باران می شود. مالچ دهی سبز شده بذر ها و رشد گیاهان را حریک کرده و سبب افزایش تعداد ریزوم ها می شود. استفاده از مالچ برگ پس از کشت به میزان دو برابر عملکرد محصول را افزایش می دهد. در زمین های مسطح، مالچ دهی با 30 تن در هکتار برگ سبز توصیه می شود.

وجین علف های هرز نقش مهمی در افزایش عملکرد محصول زنجبیل دارد. وجین مکانیکی (کولتیواتور یا وجین دستی) و شیمیایی نقش مهمی در از بین بردن علف های هرز دارند. زنجبیل به علف کش های با ماده موثر سیمازین مقاوم است و ی توان به صورت پیش رویشی از آنها استفاده کرد.

از آنجایی که زنجبیل از ریزم های سطحی، کوتاه و گوشتی برخوردار بوده و قادر به جدب رطوبت از اعماق خاک نیست لذا آبیاری مناسب گیاهان ضروری است.

زنجبیل در طول رویش ممکن است تحت تاثیر بیماری های قارچی یا ویروسی قرار گیرد آفات نیز می توانند صدمات زیادی به محصول وارد کنند.

بیماری پوسیدگی نرم که به پسیدگی ریزوم نیز معروف است از جمله بیماری های مهم زنجبیل است. عامل این بیماری گونه های مختلف پی تیوم است که سبب شیوع ان در مزرعه و یا انبار شده و تا 50 درصد عملکرد و کیفیت محصول را کاهش می دهد. ریزوم های بذری مبتلا به این بیماری به علت پوسیدگی جوانه، قادر به سبز شدن نمی باشند.

با انتخاب ریزوم های سالم، کشت روی پشته های باریک و همچنین استفاده از سموم مناسب و مبارزه بیولوزیک می توان این بیماری را کنترل نمود.

زردی از دیگر بیماری های قارچی است که سبب پوسیدگی شدید اندام های هوایی زنجبیل می شود. چنانچه گیاهان به این بیناری مبتلا شوند همه محصول از بین خواهد رفت. بر روی برگ گیاهان آلوده به زردی، لکه های زرد رنگی به وجود آمده و سپس در تمام سطح برگ گسترش می یابد.

قارچ لکه برگی و ویروس موازئیک زنجبیل به ترتیب از دیگر بیماری های قارچی و ویروسی زنجبیل است که با انجام عملیات به زراعی و استفاده از سموم مناسب می توان تا حدود زیادی آنها را کنترل کرد.

مهمهترین آفاتی که در طول رویش زنجبیل صدمات زیادی به محصول وارد می کنند می توان از آفت سوراخ کننده نام برد. این آفت با سوراخ کردن برگ ها و ساقه های گیاه سبب کاهش شدید عملکرد محصول می شود. آفت فلسی ریزوم از خانواده شپشک های نرم تن است که سپر حشره گرد بوده و موجب حفاظت از این آفت می شود. این آفت روی ریزوم زنجبیل قرار می گیرد و با مکیدن شیره پرورده از آوند های ابکش سبب ضعف گیاه می شود. برگ گیاهان آلوده به این آفت زرد شده و سپس می ریزند. عملکرد ریزوم گیاهان آلوده به این آفت به شدت کاهش می یابد. برخی آفات از راسته سخت بال پوشان که بارز ترین وسیله تشخیص آنها داشتن بال های جلویی سخت است که به صورت پوششی محکم روی بال ها قرار می گیرد. برخی پروانه ها از راسته بالپولکی ها و سوسک توتون که آفتی همه چیز خوار است از آفات عمده زنجبیل هستند.

با انجام عملیات به زراعی (تناوب کاشت با گیاهان مناسب) و استفاده از سموم مناسب می توان این آفات را تا حدوی زیادی کنترل نمود.

برداشت محصول

زمان برداشت محصول متفاوت و بستگی به رقم و شرایط اقلیمی محل کشت دارد. معمولا 9 تا 12 ماه پس از کاشت می توان محصول را برداشت کرد.

ریزوم ها در زمان برداشت حالتی کم و بیش پیچ خورده دارند. لذا باید با ایجاد گودال های مناسبی توسط کج بیل، بیل، بیلچه یا چنگک با دقت آنها را از زمین خارج نمود. پس از شستن و تمیز کردن باید آنها را خشک کرده و در انبار نگهداری کرد. دمای مناسب برای خشک کردن ریزوم ها 60 درجه سانتی گراد است. کیفیت زنجبیل های خشک شده را با توجه به کمیت و کیفیت اسانس آنها درجه بندی می کنند.

عملکرد ریزوم خشک زنجبیل 5/1 تا 2 تن در هکتار است. ریزوم های خشک شده را باید در انبار های کاملا خشک، خنک و تاریک نگهداری کرد.

• زنجبیل - Zingiber officinalis Rose

• زنجبیل - Zingiber officinalis Rose

• زنجبیل - Zingiber officinalis Rose

• زنجبیل - Zingiber officinalis Rose

• زنجبیل - Zingiber officinalis Rose

• زنجبیل - جوانه زنجبیل - Zingiber officinalis Rose