بادرنجبویه
نام انگلیسی: Lemon balm, Bee balm, Common balm, Balm
نام علمی:Mellissa officinalis
خانواده: Lamiaceae
مقدمه
بادرنجبویه از گیاهان معطری است که مردم بعضی سرزمینها از مدتها پیش خواص دارویی آن را میدانستند و برای درمان برخی بیماریها از آن استفاده میکردند. از برگها و پیکر رویشی این گیاه در فارماکوپه های معتبر به عنوان دارو یاد شده است.
اسانس بادرنجبویه در صنایع داروسازی، غذایی و صنایع آرایشی و بهداشتی کاربرد زیادی دارد. از مواد موثره این گیاه داروهایی برای درمان ناراحتیهای عصبی و همچنین داروهایی برای مداوای بیماریهای معدی، قلبی و رودهای که منشا عصبی دارند تهیه میشود. در برخی کشورها از تنتور بادرنجبویه به عنوان آرامبخش استفاده میشود. مواد مؤثره بادرنجبویه به همراه مواد مؤثره سنبل الطیب اثر درمانی یکدیگر را تشدید میکنند.
از بادرنجبویه میتوان به عنوان عطر چای و همچنین به عنوان طعم دهنده سایر داروها استفاده کرد. چون اسانس این گیاه گران است، به جای آن معمولا" از اسانس گونههای مختلف علف لیمو که از نظر عطر شباهت زیادی به اسانس بادرنجبویه دارد استفاده میشود.
بادرنجبویه در کشورهای آلمان ، چک، اسلواک، هلند،بلغارستان و مجارستان در سطوح وسیعی کشت میشود.
مشخصات گیاه
بادرنجبویه گیاهی علفی و چند ساله است. منشا اصلی این گیاه شرق مدیترانه و جنوب اروپا گزارش شده است.
روی ریزوم ها گرههای خاصی وجود دارد. از این گرهها استلونها(ریشه رست) و سایر انشعابهای ریشهای به رنگ قهوهای روشن خارج میشود. ارتفاع گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و بین 50 تا 100 سانتی متر میباشد. ساقه مستقیم است ولی بندرت ممکن است به صورت خوابیده روی زمین قرار گیرد(ساقه گیاهان جوان معمولا" به صورت خوابیده رشد میکند). برگها پهن،تخم مرغی شکل به طول سه تا شش سانتی متر و به صورت متقابل روی ساقه قرار میگیرند. برگها به رنگ سبز تیره هستند، سطح آنها ناصاف و برجستگیهای متعددی دارند. گلها در قسمت فوقانی گیاه و در ناحیه زاویه برگها تشکیل میشوند. غنچهها معمولا" زرد رنگ هستند که پس از باز شدن به گلهای سفید یا بنفش تبدیل میشوند. میوه فندفه چهار قسمتی و طول آن 1 تا 5/1 میلی متر است. بذر تخم مرغی شکل و رنگ آن تیره و براق (معمولا" سیاه رنگ ) است. وزن هزار دانه 6/0 تا 7/0 گرم است.
پیکر رویشی گیاه بوی خاصی تقریبا" شبیه به لیمو دارد. اندامهای هوایی گیاه به خصوص برگها محتوی اسانس هستند. مقدار اسانس در گونههای مختلف متفاوت و بین 2/0 تا 5/0 درصد است.
مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس را «سیترونلال» (20 تا 50درصد) تشکیل میدهد. از ترکیبات دیگر اسانس میتوان از «سیترال»،«ژرانیول»،«لینالول» و «استات اوگنول» نام برد. اسانس به مقدار بسیار کم حاوی موادی نظیر «اسید رزماری» ، اسیدهای فنولیک یک کربنه و فلاونوئید است. بذرها سه الی چهار سال از قوه رویشی مناسبی برخوردارند.
رویش گیاه از طریق بذر به کندی انجام میگیرد. رویش گیاهان چند ساله در اوایل بهار پس از گرم شدن هوا آغاز میشود.
اندامهای هوایی گیاه در زمستان بر اثر سرمازدگی خشک میشوند. در این حالت ریشه زنده است و از فعالیت خفیفی برخوردار است. گلها اواسط تابستان(اواخر تیر-اوایل مرداد) ظاهر میشوند و نکتار زیادی نیز تولید میکنند. بوی معطر گلها باعث جلب حشرات، به خصوص زنبورهای عسل میشود. تغذیه نکتار گلها توسط زنبورها سبب افزایش تولید عسل آنها میشود.
میوه آن از اواسط تابستان (اواخر مرداد) به تدریج میرسد.س از رسیدن، دانهها به اطراف پراکنده میشوند.
نیازهای اکولوژیکی
بادرنجبویه در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. بذرها در دمای 10 تا 12 درجه سانتی گراد جوانه میزنند، ولی دمای مناسب برای جوانه زنی 18 تا 20 درجه سانتی گراد است. درجه حرارت مطلوب در طول رویش این گیاه 20 تا 22 درجه سانتی گراد است. بادرنجبویه برای مدتی قادر به تحمل درجه حرارتهای پایین (20- تا 25- درجه سانتی گراد) میباشد. برای گیاهان مسن درجه حرارتهای پایین برای مدت طولانی مضر بوده و تاثیر نامطلوبی بر رشد و نمو و همچنین مواد موثره آنها بر جای میگذارد.
ریشه بادرنجبویه نسبتا" طویل است. این ریشه به جذب رطوبت از اعماق زمین قادر بوده و برای مدتی خشکی را تحمل مینماید.
رویش گیاه در سایه نه تنها سبب کند شدن رشد و نمو گیاه میشود، بلکه در کاهش کمیت و کیفیت اسانس آن نیز موثر است.
بادرنجبویه در هر نوع خاکی قادر به رویش میباشد، و خاکهایی با بافت متوسط و غنی از ترکیبات کلسیم و مواد و عناصر غذایی ، برای رویش این گیاه بسیار مناسب است.
بادرنجبویه قادر است خشکی را برای مدتی تحمل کند. ولی کم آبی و خشکیهای طولانی سبب خشک شدن آن میشود. در هر دوره آبیاری گیاهان 30 تا 40 میلی متر باید آبیاری شوند.
«پی اچ» خاک برای بادرنجبویه 8/4 تا 8 مناسب است.
تناوب کاشت
چون بادرنجبویه چها تا پنج سال در یک منطقه باقی میماند، لذا انتخاب زمین مناسب و همچنین تناوب کشت مناسب با سایر گیاهان ضرورت دارد. اگر چه بادرنجبویه را با هر گیاهی میتوان به تناوب کشت کرد ولی بهتر است با آن دسته از گیاهانی کشت شوند که نتنها سبب گسترش علفهای هرز نشوند بلکه دوره رویشی کوتاهی نیز داشته باشند تا پس از برداشت فرصت کافی برای آماده سازی زمین وجود داشته باشد.
بادرنجبویه را میتوان چهار تا پنج سال متوالی در یک زمین کشت کرد. پس از این مدت باید با گیاهان مناسب به تناوب کشت شود.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
به منظور افزایش عملکرد برگ و پیکر رویشی و همچنین برای افزایش مواد موثره با کیفیت مناسب وجود مواد و عناصر غذایی کافی در خاکهایی که بادرنجبویه کشت میشود ضروری است.
فصل پاییز قبل از کاشت و هنگام آماده ساختن زمین افزودن کودهای حیوانی کاملا"پوسیده به مقدار 25 تا 30 تن در هکتار نقش عمدهای در افزایش عملکرد دارد. پس از افزودن این مقدار کود با انجام شخم مناسبی باید آن را به عمق 25 تا 30 سانتی متری فرو برد.
افزودن کودهای شیمیایی به خاکهای مختلف متفاوت است و به شرایط اقلیمی و بافت خاک بستگی دارد. 50 تا 70 کیلوگرم در هکتار ازت، 50 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 80 تا 100کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس در فصل پاییز یا زمستان قبل از کشت گیاهان به عنوان مقادیر پایه ، باید اضافه شود. همچنین افزودن 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار ازت در فواصل بین ردیفها در فصل بهار پس از رویش گیاهان نتایج مطلوبی در افزلیش عملکرد دارد.
کاربرد محلولهای غذایی مانند واکسال و یا میکرامید به مقدار چهار تا شش لیتر در هکتار ، دو تا سه هفته قبل از برداشت به طور چشمگیری سبب افزایش عملکرد پیکر رویشی میشود.
آماده سازی خاک
فصل پاییز قبل از کاشت گیاه افزودن کودهای حیوانی و یا شیمیایی مناسب و انجام شخم عمیق در خاکهایی که بادرنجبویه کشت میشود توصیه میشود.
در صورتی که با کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی اقدام میشود، کار زیادی باید روی این زمینها انجام داد. به طوری که این زمینها فاقد هرگونه علف هرز و یا بذر آنها باشد. از این رو قبل از کاشت باید مبارزه شیمیایی و مکانیکی با علفهای هرز انجام گیرد. در صورتی که تکثیر به روش غیر مستقیم صورت گیرد(انتقال نشا از خزانه به زمین اصلی) زمین باید فاقد هرگونه پستی و بلندی و سنگ و کلوخ باشد. مدت کوتاهی قبل از کشت و در فصل بهار باید به وجین علفهای هرز اقدام نمود.
تاریخ و فواصل کاشت
اواخر پاییز (آذر) زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. در این صورت 60 سانتی متر فاصله ردیفهای کاشت از یکدیگر مناسب میباشد. عمق بذر موقع کاشت باید 5/0 تا 1 سانتی متر باشد. در کشت مستقیم بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 8 تا 10 کیلوگرم است.
در کشت غیر مستقیم ، زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد اواسط بهار (اواخرفروردین، اوایل اردیبهشت) میباشد. ولی زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه زیر پلاستیک اواخر زمستان(اواخر بهمن) خواهد بود. در کشت غیر مستقیم (اعم از خزانه هوای آزاد یا زیرپلاستیک) فاصله ردیفها از یکدیگر 25 تا 30 سانتی متر وعمق بذر 5/0 سانتی متر مناسب است. برای هر هکتار زمین به 5/0کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است. از هر متر مربع محیط خزانه میتوان 250 تا 300 نشا به دست آورد.
اواخر تابستان (شهریور) زمان مناسبی برای انتقال نشا از خزانه هوای آزاد و اواسط اردیبهشت ماه نیز زمان مناسبی برای انتقال نشا از خزانه زیر پلاستیک به زمین اصلی است.
در کشت غیر مستقیم نشاها در ردیفهایی به فاصله 50 تا 60 سانتی متر به زمین اصلی منتقل میشوند. فاصله دو بوته در طول ردیف 30 تا 40 سانتی متر مناسب است.برای هر هکتار زمین به 50 تا 65 هزار نشا نیاز است.
زمان مناسب برای تکثیر رویشی بادرنجبویه اواخر تابستان(اواسط شهریور) میباشد.
روش کاشت
بادرنجبویه را میتوان توسط بذر یا از طریق رویشی تکثیر کرد. بذر گیاه بادرنجبویه دارای قوه رویشی کمی است. از این رو برای افزایش قوه رویشی ، بذرها را باید به مدت 16 تا 20 ساعت در آب و در دمای محیط خیساند یا این که آنها را 48 ساعت در دمای صفر درجه سانتی گراد قرار داد.
تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام میگیرد.
کشت مستقیم: بادرنجبویه را در زمان مناسب (اواخر پاییز) به صورت ردیفی در فواصل ذکر شده کشت میکنند. بذرهایی که اواخر پاییز میشوند پس از طی دوره سرمای زمستان در اوایل بهار سبز میشوند. رشد اولیه بادرنجبویه بسیار کند و بطئی است و علفهای هرز میتوانند بدون رقابت و به سرعت توسعه یابند و رویش گیاهان مورد نظر را تحت تاثیر قرار دهند. از این رو کشت مستقیم مناسب نیست و تنها کشت در سطوح کوچک توصیه میشود.
کشت غیر مستقیم: در زمانهای یاد شده بذرها را در خزانه (اعم از خزانه هوای آزاد یا خزانه زیر پلاستیک) که بستر آن به همین منظور تهیه شده کشت میکنند. پس از کاشت به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک، غلتک مناسبی زده میشود. آبیاری منظم و مبارزه با علفهای هرز در طول رویش گیاهان نقش عمدهای در سرعت رشد بادرنجبویه دارد. در زمان مناسب نشاها را به زمین مورد نظر باید منتقل کرد.
تکثیر رویشی: تکثیر رویشی از طریق تقسیم بوته انجام میگیرد. گیاهان دو تا سه ساله را باید از خاک خارج کرد. پس از تمیز کردن ریشه از علفهای هرز و جدا کردن قسمتهای پوسیده و آلوده بر حسب اندازه پایه مادری آن را به سه تا چهار قطعه تقسیم میکنند. هر بوته باید شامل ریشه، ساقه و چند برگ باشد. از آن جا که تکثیر رویشی کار و هزینه زیادی را تحمل میکند. لذا از این روش تکثیر در شرایط خاص استفاده میشود.
مراقبت و نگهداری
چون رشد اولیه بادرنجبویه کند و بطئی است و علفهای هرز میتوانند بدون رقابت توسعه یابند لذا کنترلعلفهای هرز قبل از کاشت و تهیه بستر فاقد علف هرز برای کشت این گیاه ضرورت دارد. در سال اول رویش تا قبل از بسته شدن فواصل بین ردیفها بر اثر رشد گیاهان دو تا سه بار باید اقدام به وجین مکانیکی علفهای هرز نمود. اگرچه در سطوح کوچک کشت مبارزه مکانیکی با علفهای هرز کافی است، ولی در سطوح وسیع کشت وجین مکانیکی به تنهایی کافی نیست و به موازات آن باید از علف کشهای مناسب استفاده نمود.
در کشت مستقیم، اوایل بهار و در کشت غیر مستقیم پس از انتقال نشاها به زمین اصلی از علف کش مرکازین به مقدار سه تا چهار کیلوگرم در هکتار میتوان استفاده کرد. برای مبارزه با علفهای هرز گیاهان دو ساله یا بیشتر اوایل بهار قبل از رویش مجدد از علف کش مرکازین به مقدار چهار تا شش کیلوگرم در هکتار یا از علف کش پاتوران به مقدار 5/3 تا 5 کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی میتوان استفاده کرد. از این علف کشها تا اولین برداشت پیکر رویشی چند بار میتوان استفاده کرد.
پس از اولین برداشت میتوان از علف کش مرکازین به مقدار سه کیلوگرم در هکتار استفاده کرد.
بادرنجبویه ممکن است در طول رویش مورد حمله بعضی آفات یا عوامل بیماریزا قرار گیرد. در طول رویش بادرنجبویه ، لارو بعضی حشرات ممکن است صدمههای جبران ناپذیری به محصول وارد کنند. از این رو قبل از کشت برای مبارزه با این لاروها میتوان از بازودین 5 گ به مقدار 30 کیلوگرم در هکتار یا بازودین 10 گ به مقدار 15 کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی در خاک استفاده کرد. همچنین میتوان از طعمه مسموم با محلول یک درصد آزودرین و ملاس چغندرقند یا سبوس برنج علیه این لاروها استفاده کرد. پس از کاشت گیاهان نیز میتوان از طعمه مسموم استفاده نمود.
کک نباتی شلغم (متعلق به خانواده هالتی سیته) که با تغذیه از برگهای گیاه میزبان آن را توری شکل میکند، زنجره و شته سبز (متعلق به زیر خانواده آفیدینه) از دیگر آفتهایی است که با تغذیه از شیره نباتی علاوه بر تضعیف گیاه باعث انتقال بیماریهای ویروسی شده و صدمههای سنگینی به محصول وارد میآورند.
برای مبارزه با این آفتها میتوان از محلول یک درصد بی، آی 58 یا محلول 1/0 تا 2/0 درصد فوسدرین استفاده نمود. 25 روز قبل از برداشت محصول باید از به کاربردن این سموم خودداری کرد.
همچنین ممکن است بادرنجبویه در طول رویش به عوامل بیماریزای قارچی (نظیر قارچ لکه برگی) آلوده شود. علیه این بیماری میتوان از محلول فوندازول یا برستون به صورت محلول پاشی استفاده کرد.
برداشت محصول
از سال اول رویش توان محصول را برداشت کرد. در سال اول یک بار ولی از سال دوم به بعد دو و یا حتی سه مرتبه پیکر رویشی بادرنجبویه را میتوان برداشت کرد. زمان مناسب برای اولین برداشت ، مرحله گلدهی (اواخر تیر) است.
دومین برداشت معمولا" اواسط شهریور انجام میگیرد. چنانچه شرایط اقلیمی مناسب باشد اواخر مهرماه نیز میتوان سومین برداشت را انجام داد. پیکر رویشی گیاهان از فاصله چهار تا پنج سانتی متری از سطح زمین برداشت میشوند. پیکر رویشی را هنگامی باید برداشت کرد که قطرات شبنم بر سطح گیاهان بر اثر تابش آفتاب خشک شده باشند.
به منظور افزایش کیفیت مواد موثره ، فقط برگهای این گیاه باید برداشت شوند.
برگها پس از برداشت به سرعت سیاه یا قهوهای رنگ میشوند. از این رو پس از برداشت، بلافاصله آنها را باید خشک کرد. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن پیکر رویشی این گیاه 45 تا 50 درجه سانتی گراد است. برای افزایش کیفیت مواد موثره توصیه میشود از خشک کنهای الکتریکی برای خشک کردن این گیاه استفاده شود.
عملکرد پیکر رویشی تازه 10تا 20 تن در هکتار است که پس از خشک شدن 2 تا 4 تن پیکر رویشی خشک حاصل میشود. عملکرد برگ خشک 7/0 تا 1 تن در هکتار میباشد.
جمع آوری بذر
چنانچه هدف از کشت، جمع آوری بذر باشد، محصول را یکبار برداشت میکنند و آن هنگامی است که بذرها میرسند. جمع آوری بذر گیاهانی که ساقه آنها روی زمین افتاده باشد مناسب نیست، زیرا این بذرها کیفیت رویشی نامناسبی دارند. بذر گیاهان از اوایل شهریور به تدریج میرسند. از آن جا که بذزهای رسیده به اطراف پراکنده می شوتد لذا قبل از رسیدن باید آنها را جمع آوری نمود. اندامهای برداشت شده را در سایه خشک و پس از بوجاری ، بذرها را تمیز کرده و در مکان مناسب باید نگهداری کرد.
عملکرد بذر 150 تا 300 کیلوگرم در هکتار میباشد.
با آرزوی موفقیت
شرکت تعاونی زرین گیاه ارومیه