زیره سبز

نام انگلیسی: Cumin

نام علمی: Cuminum cyminum

خانواده: Apiaceae

مقدمه ای بر زیره سبز

زیره سبز به عنوان یک گیاه دارویی و ارزشمند توسط مردم مصر و هند مورد استفاده قرار می گرفت و برای اولین بار در این کشورها کشت شده است. میوه زیره سبز خاصیت دارویی دارد. در اکثر فارماکوپه ها از این گیاه به عنوان دارو یاد شده و خواص درمانی آن مورد بررسی قرار گرفته است. مواد موثره میوه زیره سبز معالجه کننده دل درد، ضد نفخ شکم و اشتها آور است و به عنوان مسکن درد نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

اسانس میوه این گیاه خاصیت ضد باکتریایی دارد. از این اسانس در صنایع آرایشی و بهداشتی (تولید عطر و ادکلن) و صنایع غذایی استفاده می شود. در برخی کشورها برای ضدعفونی کردن نخ بخیه از اسانس زیره سبز استفاده می شده است.

از میوه های این گیاه به عنوان طعم دهنده استفاده می شود و در تهیه سوپ ، ترشی ، پنیر ، سس و شیرینی مورد استفاده قرار می گیرد.

زیره سبز در سطوح وسیعی در کشورهای هند ، پاکستان ، ایران ، عراق ، مراکش ، ترکیه ، سوریه ، و چین کشت می شود.

مشخصات گیاه زیره سبز

زیره سبز گیاهی علفی و یک ساله است. این گیاه با کومینوم اودورم نیز هم نام است. منشا زیره سبز مناطق شرقی مدیترانه گزارش شده است و در شمال مصر به طور خودرو می روید.

ریشه این گیاه دوکی شکل کم و بیش منشعب و به طول 10 تا 20 سانتی متر است. ارتفاع گیاه بسته به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت و بین 30 تا 45 سانتی متر است. ساقه، انشعابهای ظریف و فراوانی دارد. این انشعابها در قسمت فوقانی انبوه تر هستند. برگها ظریف و به صورت رشته های نخ مانند دو تا سه تایی مشاهده می شوند. قاعده برگها کم بیش پهن است. رنگ برگها سبز تیره است. گلها در چترهای مرکب در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند. پترها انشعابهای کمی (3 تا 5) دارند و دارای تعدادی براکته و براکتئولهای باریک و نخ مانند می باشند. رنگ گلها سفید یا ارغوانی است. گلها دارای پنج گلبرگ ظریف تخم مرغی شکل هستند. پرچمها پنج عددند که روی تخودان قرار می گیرند. میوه فندقه به رنگ قهئه ای روشن، استوانه ای شکل است که طرفین آن باریک می شود. طول میوه 3 تا 7 میلی متر و وزن هزاردانه آن 2/1 تا 3 گرم است.

دوره رویشی این گیاه کوتاه و بین 100 تا 110 روز است. یکی از محققان معتقد است ، گرده افشانی توسط باد صورت می گیرد و حشرات در گرده افشانی نقشی ندارند.

بذرهای زیره سبز به لحاظ وجود اسانس معطر است. مقدار اسانس متفاوت و بین 5/2 تا 5 درصد است. مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس عبارتند از :"دی پنتن" و " کومین الکل" است.

پس از استخراج اسانس کنجاله حاوی پروتئین (7/18 درصد) ، کربوهیدراتها (26درصد)، روغن (10درصد) و عناصری مانند کلسیم، فسفر و آهن است.

نیازهای اکولوژیکی زیره سبز

چون زیره سبز گیاهی است مدیترانه ای ، لذا در طول رویش به حرارت مناسب و نور کافی نیاز دارد. مقدار اسانس گیاهان که در مناطق گرم با نور فراوان می رویند بیش از مناطق دیگر است.

این گیاه در مرحله گلدهی و تشکیل میوه به رطوبت کمتری نیاز دارد.

خاکهای با بافت متوسط و خاکهای لومی شنی ، خاکهای مناسبی برای تولید زیره سبز هستند. کشت این گیاه در خاکهای سبک شنی و تهی از مواد و عناصر غذایی مناسب نیستند. و این خاکها شرایط را برای ابتلای گیاهان به بیماریهای قارچی آماده می کنند.

"پی اچ" خاک برای کشت زیره سبز 5/4 تا 2/8 مناسب است.

تناوب کاشت زیره سبز

چون زیره سبز به بیماریهای قارچی بسیار حساس است و بیماریهای گیاهان تیره چتریان کم و بیش مشابه هستند لذا نباید آن را با گیاهان این تیره به تناوب کشت کرد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز زیره سبز

کشت این گیاه در خاکهای غنی از مواد و عناصر غذایی، نه تنها سبب افزایش عملکرد می شود، بلکه مقاومت گیاهان را به بیماریهای قارچی افزایش می دهد. کودهای حیوانی نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارند. از این رو، افزودن 15 تا 20 تن در هکتار کودهای حیوانی کاملا پوسیده به زمینهایی که این گیاه کشت می شود در افزایش عملکرد موثر است. اضافه کردن 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار ازت، 40 تا 50 روز پس از کشت به همراه آبیاری سبب افزایش عملکرد می شود.

آماده سازی خاک برای کاشت زیره سبز

در اوایل پاییز پس از افزودن کودهای حیوانی مورد نیاز ، شخم مناسبی زده می شود، پس از آن زمین را باید تسطیح کرد. خاک زمینهایی که زیره سبز کشت می شود باید نرم باشد و سله تولید نکند. قبل از کشت، زمین را باید کاملا آماده و آن را کرت بندی و سپس به کشت اقدام نمود.

تاریخ و فواصل کاشت زیره سبز

تکثیر زیره سبز توسط بذر صورت می گیرد. تاریخ کشت این گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. به طوری که در مناطق معتدل یک محصول پاییزه و در مناطق سرد به صورت یک محصول بهاره کشت می شود. اواسط پاییز(آبان) زمان مناسبی برای کشت پاییزه زیره سبز است. در حالی که زمان مناسب برای کشت بهاره اسفند ماه می باشد. تاخیر در کاشت بهاره سبب کاهش شدید عملکرد می شود. بعضی از محققان کشت زیره سبز را در طول زمستان (دی ماه) مناسبتر می دانند. در این حالت بذرها در اوایل بهار سبز می شوند.

اگر زیره سبز ردیفی کشت شود فاصله ردیفها 15 تا 20 سانتی متر مناسب است. هر هکتار زمین به 12 تا 15 کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز دارد. عمق بذر متفاوت است و به بافت خاک بستگی دارد و بین 5/1 تا 2 سانتی متر مناسب می باشد. کشت بذر در اعماق بیشتر (به خصوص در خاکهای سنگین) گیاه را با مشکل سبز شدن مواجه می سازد. پس از کشت، از انجام هر گونه عملی که سبب جا به جایی بذر شود باید خودداری کرد.

روش کاشت زیره سبز

کشت زیره سبز توسط بذر و مستقیما در زمین اصلی صورت می گیرد. مدتی قبل از کاشت زمین را باید آبیاری نمود. آبیاری سبب تسریع در جوانه زدن بذر می شود. بذرها را می توان پس از مخلوط کردن با ماسه نرم به صورت دست پاش در سطح زمین پاشید. در برخی کشورها زیره سبز را به صورت ردیفی در فواصل ذکر شده کشت می کنند.

توصیه می شود برای افزایش قوه رویشی بذرها را باید به مدت 24 تا 36 ساعت در آب خیس کرد.

پس از کاشت بلافاصله زمین را آبیاری نمود. آبیاری نباید شدید باشد تا بذرها شسته شده و در مرز کرتها متراکم شوند. دمین آبیاری باید 8 تا 10 روز پس از اولین آبیاری انجام گیرد. رویش بذرها پس از دومین آبیاری آغاز می شود. چنانچه منطقه کشت از دمای بالایی برخوردار باشد باید پنج تا شش روز پس از دومین آبیاری ، مجددا گیاهان را آبیاری کرد. این آبیاری سبب می شود تا رویش بذرها تکمیل شود. گیاهان را باید هر 12 تا 20 روز (بسته به شرایط اقلیمی) آبیاری کرد.

مراقبت و نگهداری زیره سبز

چون زیره سبز ارتفاع کمی دارد و اگر امکان رویش به علفهای هرز داده شود، نه تنها می توانند بر زیره سبز غلبه کنند و جذب آب و کسب نور را دچار اشکال سازند بلکه سبب انتشار آفتها و بیماریها نیز می شوند. از این رو، وجین علفهای هرز ضروری است. هنگامی که ارتفاع بوته ها به پنج سانتی متر رسید باید وجین علفهای هرز را آغاز و در طول رویش زیره سبز علفهای هرز را باید دو تا سه مرتبه وجین کرد. برگرداندن خاک بین ردیفها نیز نقش دارد.

آبیاری باید با دقت انجام گیرد، هنگام گلدهی و تشکیل میوه ، گیاهان به حداقل آبیاری نیاز دارند. آبیاری زیاد نه تنها سبب کاهش عملکرد می شود، بلکه شرایط را جهت ابتلا به بیماریهای قارچی آماده می کند.

زیره سبز به عوامل بیماریزای قارچی بسیار حساس است و این گیاه در تمام مراحل رویش ممکن است تحت تاثیر آنها قرار گیرد.

سفیدک سطحی از مهمترین بیماریهای این گیاه است. عامل این بیماری قارچی است به نام اریزیف پلی گونی. از علائم این بیماری وجود لکه های سفید رنگ در برگها و ساقه های گیاه است. چنانچه با این بیماری مبارزه نشود پس از مدت کوتاهی گسترش می یابد. گیاهانی که به سفیدک سطحی مبتلا می شوند یا میوه تولید نمی کنند یا میوه های ریز و چروکیده تولید می کنند که در این صورت ماده موثره کمیت و کیفیت بسیار نامناسبی خواهد داشت. برای مبارزه با این قارچ باید از قارچ کشهای سولفوره و تابل به مقدار یک کیلوگرم در هکتار یا از کاراتان به مقدار 5/0 لیتر در هکتار ، به صورت محلول پاشی استفاده کرد.

از بیماریهای قارچی دیگر می توان از بلایت زیره نام برد. عامل این بیماری قارچی است به نام آلنزناریابرنسی. این قارچ عمدتا در مرحله گلدهی به گیاهان آسیب می رساند. وجود لکه های قهوه ای رنگ بر روی ساقه یا برگها از علائم این بیماری است. چنانچه این بیماری توسعه یابد تمام گیاهان را نابود خواهد کرد. برای مبارزه با این قارچ از قارچ کشهای حاوی ترکیبات مس نظیر دیتان ، بلیتوکس یا کوپرومار به مقدار 6/0 تا 1 کیلوگرم در هکتار می توان استفاده کرد. استفاده از محلول کاراتان و دیتان سبب کنترل سفیدک و پوسیدگی زیره می شود.

پوسیدگی ریشه نیز از بیماریهای دیگری است که در تمام مراحل رویش، زیره سبز را تهدید می کند. علت این بیماری قارچی است به نام فوزاریوم اکزیسپورم فرم کومینی. گیاهان مبتلا به این بیماری در حالی که سبز هستند خشک می شوند.

آلودگی معمولا از ریشه آغاز می شود سپس گشترش می یابد. مبارزه با بیماری پوسیدگی ریشه بسیار مشکل است و باید از ابتلای گیاهان به این بیماری جلوگیری نمود. برای جلوگیری از ابتلای گیاهان به این قارچ رعایت نکات زیر ضروری است:

الف) برای کشت از بذرهای کاملا سالم و عاری از هر گونه بیماری استفاده شود.

ب) بذرها قبل از کاشت با سموم قارچ کش مناسب مانند تی . ام . تی . دی یا سایر قارچ کشهای مناسب (دو گرم به ازای هر کیلوگرم بذر) تیمار شوند.

ج) تا سه سال باید از کشت زیره سبز در زمینهایی که گیاهان به این بیماری آلوده شده اند خودداری نمود.

د) انجام شخم عمیق در فصل تابستان به زمینهایی که زیره سبز کشت می شود مناسب است و به مقدار قابل توجهی ابتلا به این بیماری را کاهش می دهد.

در طول رویش گیاهان ، آفتها نیز می توانند خسارات سنگینی به محصوا وارد آورند. برای مبارزه با آفتهای زیره سبز می توان ، از محلول روگور به مقدار 6/0 لیتر یا دیمکرون به مقدار 2/0 لیتر در هکتار استفاده نمود.

برداشت محصول زیره سبز

محصول معمولا 100 تا 120 روز پس از کشت آماده برداشت می شود. در اواسط بهار (اردیبهشت تا خرداد) می توان زیره های سبز را برداشت کرد. عمل برداشت معمولا با دست انجام می گیرد. گیاهان را با دست از ریشه بیرون کشیده یا با داس برداشت می کنند. سپس باید آنها را خشک کرد. پس از بوجاری باید بذرها را از سایر اندامها جدا و با استفاده از جریان هوا آنها را تمیز و بسته بندی و انبار کرد. عملکرد بذر بسیار متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاهان بستگی دارد. گیاهانی که به بیماریهای قارچی مبتلا نشده باشند 8/0 تا 1 تن در هکتار بذر تولید می کنند.