سنبل الطیب، علف گربه
نام انگلیسی: Valerian
نام علمی: Valeriana officinalis
خانواده: Valerianaceae
مقدمه ای بر گیاه سنبل الطیب، علف گربه
سنبل الطیب از زمانهای گذشته به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند همواره مورد توجه و استفاده انسان بوده است. مردمیونان از سال 924 پس از میلاد مسیح خواص دارویی این گیاه را میشناختند و برای معالجه برخی بیماریهای عصبی از آن استفاده میکردند.
«والریان» از کلمه لاتین «والار» مشتق شده و به معنای سلامتی است که نشان دهنده خاصیت شفابخشی سنبل الطیب است.
ریشه و ریزوم سنبل الطیب در تمام فارماکوپه های معتبر به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است. مواد موثره آن در صنایع داروسازی موارد استعمال فراوانی دارد. این مواد بر روی سیستم عصبی مرکزی تاثیر داشته، آرام بخش، خواب آور، و ضد تشنج است. همچنین برای درمان افسردگی مورد استفاده قرار میگیرند.
اسانس سنبل الطیب ضد دل پیچه بوده و به هضم غذا کمک میکند.
در حال حاضر اروپا بزرگترین بازار سنبل الطیب جهان محسوب میشود. به طوری که در سال 1990 ، 65 درصد از بازار4/2 میلیون دلاری سنبل الطیب را به خود اختصاص داده است. در صنایع دارویی اکثر کشورهای توسعه یافته از مواد موثره این گیاه داروهای متفاوتی به نامهای والریان، کاردیوزان، بالدریان، بالدریپان و والمان تهیه و به بازار دارویی عرضه میشود.
این گیاه در مقیاس وسیعی در کشورهای آلمان، روسیه، آمریکا، لهستان، هلند، بلژیک، ژاپن، مجارستان و فرانسه کشت میشود.
مشخصات گیاه سنبل الطیب، علف گربه
سنبل الطیب بوتهای استوار و چند ساله است. گونههای مختلف سنبل الطیب از نظر شکل ظاهری و تیپهای شیمیایی (مواد موثره) بسیار متفاوتند. مهمترین آنها عبارتند از: والرانا افیسینالیس ، والریانا کولینا ، والریانا اگزالتاتا، والریانا پروکورنس و والریاناسامبوسی فولیا.
والرانا افیسینالیس شامل سه واریته به نامهای لاتیفولیا (با نامهای آلتیسیما ، ماژور و اگزالتاتا هم نام است) ، مدیا تینولیا (با نامهای مینور وانگوستی فولیا هم نام است) میباشد.
والرانا افیسینالیس نیز شامل زیر گونههای متفاوتی است که از نظر شکل ظاهری و تیپ شیمیایی با یکدیگر متفاوتند.
در سالهای اخیر سنبل الطیب هندی (تبتی) به خاطر مقادیر زیاد مواد موثره مورد توجه صنایع داروسازی قرار گرفته و در کشورهای مختلف تحقیقات زیادی به منظور کشت و اهلی کردن آن در حال انجام است.
منشا سنبل الطیب ، نواحی معتدل اروپا و آسیا (بین عرضهای جغرافیایی 41 و 70 درجه ) گزارش شده است.
ریشه دارای ریزومی کوتاه و استوانهای شکل است. از ریزوم انشعابهای متعدد گوشتی و استوانهای شکل به طول 10 تا 15 سانتی متر و به قطر 2 تا 5 میلی متر خارج میشود. قسمت خارجی ریشه قهوهای روشن و قسمت داخلی آن سفید رنگ است.
در سال اول رویش برگهای طوقه ای تشکیل میشود. گیاهان پس از گذراندن سرمای زمستان ، در سال دوم به ساقه میروند. ارتفاع ساقه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 50 تا 150 سانتی متر میباشد. ساقه تو خالی، استوانهای شکل و دارای شیارهای طولی است. برگها به صورت متقابل نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار میگیرند. برگهای پایینی دمبرگ بلندی دارند. در حالی که به تدریج به طرف بالا از طول دمبرگها کاسته میشود. گلها از اواسط بهار (اواخر اردیبهشت) سال دوم به صورت مجتمع در انتهای ساقههای اصلی و فرعی پدیدار میشوند. گلها دو جنسی، سفید یا صورتی رنگ هستند و از بوی مطبوعی نیز برخوردارند. هر گل دارای یک تا سه پرچم و جامی مرکب از پنج گلبرگ پیوسته به تخمدان است که در زیر گل قرار میگیرد. میوه تخم مرغی شکل ، به رنگ قهوهای روشن ، طول آن 2 تا 5 و عرض آن 3/1 تا 5/1 میلی متر میباشد. بذر یک قسمتی است و در قسمت فوقانی آن 10 تا 15 شعاع پر مانند ظریف و کوچک (پاپوس) وجود دارد. وجود پاپوسها و سبک بودن بذر سبب میشود تا بذرهای رسیده به سهولت از گیاه جدا و به اطراف پراکنده شوند. وزن هزاردانه 5/0 تا 6/0 گرم است.
ریشه سنبل الطیب حاوی متابولیتهای ثانویه ارزشمندی است که این مواد مدتها پیش توسط محققان مورد شناسایی قرار گرفته است. اسانس یکی از این مواد است که مقدار آن در گونههای مختلف سنبل الطیب و همچنین تحت شرایط اقلیمی مختلف متفاوت و بین 5/0 تا 7/1 درصد است. تعداد دیگری از محققان مقدار اسانس را بین 4/0 تا 6/0 درصد گزارش کردهاند.
یکی از محققان اظهار میدارد، ریشه گونه سامبوسی فولیا حاوی دو تا سه درصد اسانس است و ریشه والریانا افیسینالیس واریته آنگوستی فولیا (به سنبل الطیب ژاپنی معروف است) چهار تا هشت درصد اسانس دارد.
مهمترین ترکیلات تشکیل دهنده اسانس را «والرنون» ، «آلفا و به تا پینن» ، «فنکون» ، «کامفن» و «پیرسن» تشکیل میدهد. این اسانس همچنین محتوی اسیدهای آلی مانند«اسیدوالرنیک» ، «اسید ایزووالرنیک» ، «اسیدکافئیک» و «اسید استیک» میباشد.
بوی تند ریشه سنبل الطیب ناشی از وجود «اسیدایزووالرنیک» است. چون بوی این ماده گربه را به طرف خود جلب میکند، از این رو به این گیاه علف گربه نیز گفته میشود.
برای اولین بار در سال 1966 از ریشه سنبل الطیب ترکیبات «ایریدوئیدی» به نامهای «واله پوترات» (شامل «والترات» و «اسه والترات» )«دیدرووالترات» (شامل «دیدروالترات» «دیوکسی اول دیدروالترات» ) و «ایزووالترات» (شامل «ایزووالترات» و 7-اپی داستیل ایزووالترات» و...) کشف شد. از این میان والتراتها و دیدرووالتراتها از مهمترین ترکیبات ایروئیدی (والهپوتریاتها) مورد استفاده در صنایع داروسازی هستند. مقدار کلی «واله پوتریاتها» در ریشه مختلف و به رقم گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین یک تا سه درصد است. تعدادی از محققان معتقدند که ریشه سنبل الطیب هندی (تبتی) بیشترین مقدار «واله پوتریاتها» را دارا هستند. تحقیقات انجام شده در شمال تهران نشان میدهد که ریشههای سنبل الطیب کشت شده در این منطقه از بیشترین مقدار دیدروالریات برخوردار است.
میوه سنبل الطیب 10 تا 20 روز پس از تشکیل به تدریج میرسد. بذرها در سال اول پس از برداشت از قوه رویشی مناسبی برخوردارند. با گذشت زمان از قوه رویشی آنها به شدت کاسته میشود.
بذرها در شرایط مناسب ، 7 تا 12 روز پس از کاشت سبز میشوند. رشد اولیه این گیاه بسیار کند است. در سال اول فقط برگهای طوقه ای تشکیل میشود. در سال دوم گیاه دارای رشد سریعی است و به ساقه میرود. گلهل نیز در سال دوم رویش ، پدیدار میشوند. ریشه سنبل الطیب نیز در سال دوم از رشد و توسعه زیادی برخوردار میشود و از سال سوم از عملکرد ریشه کاسته میشود.
با آغاز فصل سرما در حالی که اندامهای هوایی گیاه خشک میشوند، ریشه زنده است و فعالیت خفیفی دارد. تحقیقات نشان میدهد که سرمای زمستان نقش عمدهای در عملکرد ریشه و کیفیت مواد موثره آن دارد.
نیازهای اکولوژیکی گیاه سنبل الطیب، علف گربه
سنبل الطیب در طول رویش به هوای معتدل و آب نسبتا" زیادی نیاز دارد. این گیاه را در مناطقی که بارندگی سالانه بین 600 تا 700 میلی متر باشد میتوان کشت کرد.
کشت سنبل الطیب در سطوح وسیع تحت شرایط آبیاری امکان پذیر است.
بذر سنبل الطیب در دمای 18 تا 20 درجه سانتی گراد و در حضور نور و رطوبت کافی جوانه میزند. تاریکی مانع رویش بذر این گیاه میشود.
سنبل الطیب را در خاکهایی با بافت متوسط ، حاصلخیز و غنی از ترکیبات و مواد هوموسی و با زه کش مناسب باید کشت کرد. ضخامت زیاد سطح الارض سبب گسترش و توسعه ریشه و نیز سبب افزایش عملکرد آن میشود.
خاکهای سنگین و بسیار مرطوب برای کشت سنبل الطیب مناسب نیست. کشت در چنین خاکهایی سبب تضعیف شدن گیاه و تولید ریشههای کوچک ، نازک و شکننده میشود که هنگام برداشت ریشه و شستن آنها مقدار زیادی ریشه در زمین باقی میماند. آب ایستایی برای سنبل الطیب مناسب نیست و سبب کاهش عملکرد ریشه و مواد موثره آن میشود.
تناوب کاشت گیاه سنبل الطیب، علف گربه
اگرچه سنبل الطیب را میتوان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد، ولی در زمینهایی گیاهان ریشهای مانند سنبل ختایی ، انجدان رومی ، و نعناع کشت شده باشد بهتر است چهار تا پنج سال پس از برداشت آنها سنبل الطیب کشت شود. چنانچه در فصل پاییز به انتقال نشاء های سنبل الطیب به زمین اصلی اقدام شود، بهتر است با گیاهانی مانند غلات ، خردل ، نخود و سبزیجات به تناوب کشت گردد. ولی اگر در فصل بهار به انتقال نشاء اقدام شود توصیه میشود با گیاهان وجینی به تناوب کشت شود.
سنبل الطیب نسبت به کشت مداوم در یک زمین بسیار حساس است و تکرار کشت آن در یک زمین پس از دو تا سه سال انجام پذیر است.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه سنبل الطیب، علف گربه
سنبل الطیب در طول رویش به مقادیر متوسطی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد.
بنابر نظر محققان مواد و عناصر غذایی فراوان و همچنین تهی بودن خاک از این مواد سبب کاهش عملکرد ریشه و مواد موثره آن میشود. تناسب صحیح بین ازت و فسفر نه تنها سبب افزایش عملکرد ریشه میشود بلکه تاثیر مطلوبی در رویش گیاه خواهد داشت.
تحقیقات نشان میدهد پتاسیم تاثیر چندانی بر عملکرد ریشه و رویش این گیاه ندارد. کودهای حیوانی کاملا" پوسیده سبب افزایش عملکرد ریشه میشود. از این رو توصیه میشود در فصل پاییز هنگام آماده ساختن خاک 15 تا 20 تن در هکتار ، کود حیوانی کاملا" پوسیده به زمینهایی که سنبل الطیب کشت میشود اضافه گردد.
در فصل پاییز افزودن 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر ، 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس و 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت به عنوان مقادیر پایه ، نقش عمدهای در افزایش عملکرد ریشه و مواد موثره آن دارد. اواسط بهار باید 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت به طور سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد.
آماده سازی خاک برای کاشت گیاه سنبل الطیب، علف گربه
آماده سازی خاک به زمان و روش کشت سنبل الطیب بستگی دارد. چنانچه این گیاه در فصل پاییز کشت شود باید پس از برداشت محصول قبل، کود حیوانی مورد نیاز گیاه به خاک اضافه و سپس شخم متوسطی زده شود. در صورت لزوم پس از اضافه کردن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه باید دیسک مناسبی به منظور شکستن کلوخه ها ، زده شود و سپس زمین تسطیح و بستر خاک برای کشت این گیاه آماده گردد. چنانچه سنبل الطیب در فصل بهار کشت شود از انجام اعمالی که سبب کاهش رطوبت خاک شود باید خودداری نمود.
تاریخ و فواصل کاشت سنبل الطیب، علف گربه
تاریخ کشت این گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویس بستگی دارد.
زمان مناسب برای کشت مستقیم سنبل الطیب اوایل بهار است. در این صورت بذرها مستقیما" در زمین اصلی و در ردیفهای به فاصله 40 سانتی متر کشت میشود.
تحقیقات انجام شده در ایران نشان میدهد که اواسط تابستان (نیمه دوم تیر) زمان مناسبی برای کشت غیرمستقیم سنبل الطیب است(2و3). در کشت غیر مستقیم بذرها در ردیفهایی به فاصله 15 تا 20 سانتی متر در خزانه کشت میشوند و روی آنها را باید با خاک برگ به ضخامت 1/0 سانتی متر پوشاند. به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک غلتک مناسبی زده میشود. پس از دو تا دوونیم ماه هنگامی که ارتفاع نشاءها به 15 تا 17 سانتی متر رسید (اواخر شهریور- مهر) آنها را باید به زمین اصلی در ردیفهایی به فاصله 40 تا 50 سانتی متر و فاصله دو بوته در هر متر طولی 20 تا 25 سانتی متر منتقل کرد.
فصل پاییز زمان مناسبی برای تکثیر رویشی سنبل الطیب است.
چنانچه انتقال نشاءها با ماشین انجام گیرد فاصله ردیفها نباید از 50 سانتی متر کمتر باشد.
نتایج تحقیقات نشان میدهد که تاریخ ، فواصل کاشت و وجین علفهای هرز نقش عمدهای در عملکرد ریشه ، مقدار اسانس و واله پوتریات آن دارد.
روش کاشت سنبل الطیب، علف گربه
- Prev
- Next >>