سیاه دانه (شونیز)

نام انگلیسی: Black cumin

نام علمی: Nigella sativa L.

خانواده: Ranunculaceae

مقدمه ای بر سیاه دانه

Nigella اسم مصغر کلمه لاتین niger به معنی سیاه است که اشاره به دانه های سیاه آن دارد. جنسی با گونه های غلفی یک ساله با گل های منفرد که چندین گونه به عنوان طینتی کشت می شوند. پراکنش گیاهان خانواده آلاله در اروپا و غرب آسیاست.

گیاه شناسی سیاه دانه

سیاه دانه، گیاهی یک ساله با ساقه های ایستاده به ارتفاع 60 تا 70 سانتی متر است. برگ ها دارای بریدگی های نخی، برگچه های ریز، گل ها زیبا به رنگ سفید خاکستری تا آبی با پرچم های متعدد، کاسبرگ هایی به رنگ گلبرگ، میوه به صورت کپسول (غلاف دانه دار)  که درون آن تعداد زیادی دانه سیاه و معطر قرار دارد.

ترکیبات شیمیایی و موارد وصرف و خواص درمانی سیاه دانه

در دانه های سیاه دانه 40 % روغن ثابت، ساپوننی به نام ملامنتین و حدود 1/4 (یک و 4 دهم) درصد اسانس وجود دارد که دارای نیژلون است. ملانتین به صورت مجزا ماده سمی است.

دانه های این گیاه به عنوان زیاد کننده شیر، مسهل و ضد نفخ، مصرف سنتی دارند. همچنین به عنوان منبع تولید کننده هورمون های جنسی مردانه مورد توجه هستند. سیاه دانه به عنوان طعم دهنده و تزیین کننده در شیرینی پزی و تهیه انواع نان (سنگگ و بربری) و کیک به کار می رود. در دوران دیوسکورید (پزشک و طبیعی دان یونان باستان) به خواص ضد دندان درد، سر درد و دفع کرم سیاه دانه اشاره شده است. این گیاه را می توان به عنوان زینتی به کار برد. کپسول ها با دم میوه بلند را می توان در تزیین شبد های گل خشک به کار برد.

نیازهای اکولوژیکی سیاه دانه

گیاه سیاه دانه به کمبود آهن و خاک های ضعیف حساس است و به سرعت زرد می شود، همچنین به شوری خاک حساس بوده و گرمای شدید را نمی پسندد. علف هرز سس به این گیاه حمله می کند. در ایران بیماری هایی با علایم کوتولگی شدی، ریز برگی و سبز ماندن اندام گل در این گیاه گزارش شده است

کاشت، داشت و برداشت سیاه دانه

تکثیر سیاه دانه به وسیله بذر انجام می شود. کشت پاییزه و بهاره آن امکان پذیر است، ولی کشت بهاره، محصول مناسب تری خواهد داشت. پس از تهیه بستر خاک با فاصله ردیف 30 × 30 سانتی متر بذر ها کاشته می شوند. گاهی بذر به صورت درهم در کرت پاشیده می شود. در برخی مناطق کشور (سمیرم)، کشت سیاه دانه به صورت انتظاری انجام می شود. به عبارت دیگر به علت احتمال وقوع بارندگی در زمان کاشت، بذر ها از مدتی پیش در خاک قرار داده می شوند، ولی تاریخ کاشت واقعی زمانی است که اولین بارندگی رخ می دهد.

در کشت پاییزه، محصول سیاه دانه در تیر ماه و در کشت بهاره، در شهریور ماه قابل برداشت است. با زرد شدن کپسول ها می توان اقدام به برداشت و یا پس از ریشه کنی کل بوته و خشک کردن محصول با خرمن کوبی، بذر های داخل کپسول ها را جدا کرد. از هر هکتار زمین 800 تا 1000 کیلو گرم بذر به دست می آید.

گونه های دیگر سیاه دانه

جنس Nigella در ایران 8 گونه گیاه علفی یک ساله و چند ساله دارد. اسامی مترادف همچون cretica N. و N. glandulifera  برای N. sativa ذکر شده است. در ایران دو جنس Nigella  و  Ranunculus 400 گونه معرفی شده است. در جنس Nigella 14 گونه یک ساله وجود دارد که چندین گونه آنها به عنوان زینتی و گل خشک به کار می رود. معروف ترین آنها N. damascene (Love-in-a-mist) یا هماه سیاه دانه دمشقی بوده که خواص و ظاهر متفاوتی با sativa دارد، و برای عدم جایگزینی آنها با گونه N. sativa توصیه اکید شده است. تاکنون کولتیوارهای زیادی از این گونه مشتق شده اند. در حال حاضر توده سیاه دانه سمیرم، بهترین نوع موجود در بازار داخل کشور است.