گل مکزیکی (آق اوستا)

نام انگلیسی: Giant blue hyssop

نام علمی: Agastache foeniculum

خانواده: Lamiaceae

مقدمه

برای نخستین بار، وجود گل مکزیکی (آق اوستا) در سال 1911 در اروپا گزارش شد. این گیاه به صورت خودرو در تپه های سنگی نواحی مدیترانه واقع در شمال و غرب اروپا می روید و در سطوح وسیعی در مولداوی کشت می شود. در سال 1961، مردم شمال آمریکا از زمان های دور از این گیاه در مواد غذایی، نوشیدنی و همچنین از گل های آن در تهیه سوپ استفاده می کردند. آنها همچنین از ریشه پخته این گیاه برای مداوای بیماری های ریوی استفاده می کرده اند.

پیکره رویشی این گیاه حاوی اسانس است. از آنجا که متیل کاویکول بیشترین مقدار اسانس را تشکیل می دهد، از گل مکزیکی به عنوان مخزن متیل کاویکول استفاده می شود.. از مواد موثره این گیاه، در صنایع غذایی، داروسازی و آرایشی و بهداشتی و همچنین در صنایع بستی سازی استفاده می شود. از این گیاه، دارو هایی برای معالجه بیماری های ریوی و سرفه نیز استفاده می شود.. اسانس گل مکزیکی، خاصیت ضد باکتریایی و قارچی دارد. گل های این گیاه عسل آور هستند. این گیاه در فلور کشور ما وجود ندارد، بذر آن توسط مرحوم دکتر امید بیگی به ایران آورده شده است و نام گل مکزیکی یا آق اوستا برای آن انتخاب کردند.

مشخصات گیاه

گل مکزیکی، گیاهی است علفی، چند ساله. منشا این گیاه جنوب آمریکا گزارش شده و در تمام نواحی مکزیک می روید. ارتفاع این گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 50 تا 180 سانتی متر است. ساقه علفی، مستقیم و چهار گوش است. سطح ساقه صاف و کم و بیش کرکدار است. ساقه منشعب و در انتهای ساقه اصلی ساقه های فرعی گل ها پدیدار می شوند.

برگ ها به شکل قلب و نوک تیز هستند که به طور متقابل روی ساقه قرار می گیرند. سطح برگ ها برجستگی دار است و از دمبرگ طویلی برخوردارند. سطح برگ ها کم و بیش کرک دار است. برگ های جوان بنفش رنگ هستند که با گذشت عمر رنگ آن ها سبز تیره می شود. برگ ها معطر بوده و بوی آنیسون یا رازیانه می دهند.

گل ها در انتهای ساقه اصلی و ساقه های فرعی پدیدار می شوند. گل ها، کوچک، نر ماده، سفید یا بنفش رنگ هستند. گل ها به صورت متراکم در کنار یکدیگر بر روی میله ای به طول 4 تا 15 سانتی متر قرار می گیرند. طمان ظهور گل ها متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. گل ها معمولا از اواخر بهار به تدریج ظاهر می شوند.

ریشه مستقیم به طول 20 تا 30 سانتی متر و از انشعاب هایفراوانی برخوردار است. ریشه های جوان قهوه ای تیره و نرم است. که با گذشت عمر کم و بیش چوبی می شود.

میوه فندقه، قهوه ای رنگ، دانه ها یضوی شکل و دارای سطحی کاملا صاف است. وزن هزار دانه 4/0 تا 2/1 گرم است. دانه ها حاوی 30 درصد روغن است که 8/58 درصد روغن را اسید لینولنیک، 2/26 درصد آن را اسید لینولییک و 7/3 درصد آن را اسید پالمتیک تشکیل می دهد.

پیکره رویشی گل مکزیکی، حاوی اسانس است. مقدار اسانس بین 4/1 تا 2 درصد است. تحقیقات انجام شده در ایران نشان می دهد اسانس از 46 ترکیب تشکیل شده که مهمترین آن را متیل کاویکول به مقدار 5/87 درصد تشکیل می دهد. از دیگر اجزای تشکیل دهنده اسانس، عبارتند از لیمونن (4/2 درصد)، 1و8 سینئول (2 درصد) و گلوبولول (4/1 درصد). بذر ها تا 2 سال قوه رویشی مناسبی برخوردارند.

نیازهای اکولوژیکی

گل مکزیکی، اماکن مرطوب و خاک های غنی از مواد و عناصر غذایی را ترجیح می دهد. خاک های سبک و حاصل خیز، خاک های مناسبی برای کشت این گیاه است. خاک های حاوی کلسیم زیاد برای رویش این گیاه، مناسب نیست.

گل مکزیکی، گیاهی است آفتاب پسند. افتاب نقش عمده ای در رشد و نمو مواد موثره این گیاه دارد.

در طول رویش این گیاه، وزش باد مناسب نیست و باعث کاهش شدید موا موثره آن می شود. گل مکزیکی، درجه حرارت های بالا (تا 40 درجه سانتی گراد) را به خوبی تحمل می کند.

تناوب کشت

گل مکزیکی را می توان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد. این گیاه را می توان 3 تا 5 سال در یک زمین کشت کرد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

در رابطه با مواد غذایی مورد نیاز گل مکزیکی، اظهارات متعددی شده است ولی آنچه مسلم است، چنانچه خاک حاصل خیز باشد و مواد غذایی گیاه فراهم باشد، سبب افزایش عملکرد پیکره رویشی و عملکرد اسانس می شود.

در فصل پاییز، هنگام آماده سازی خاک باید 30 تا 40 تن در هکتار کود حیوانی پوسیده و 90 کیلو گرم در هکتار ازت و همین مقدار فسفر به زمین اضافه کرد.

پس از برداشت پیکره رویشی، افزودن ازت، فسفر و پتاس به مقدار 30 کیلو گرم در هکتار، توصیه می شود. بهار هر سال، اضافه کردن کردن 60 کیلو گرم در هکتار ازت به صورت سرک همراه با آبیاریف نقش عمده ای در بهبود رشد گیاهان دارد.

با گذشت عمر گیاهان، نیاز آن ها به ازت و فسفر بیشتر می شود. از این رو، توصیه می شود از سال سوم رویش به بعد در فصل پاییز 150 کیلو گرم ازت و 200 کیلو گرم در هکتار فسفر در اختیار گیاهان قرار گیرد.

آماده سازی خاک

در فصل پاییز، پس از افزودن کود های حیوانی و اضافه کردن ازت و فسفر مورد نیاز گیاه به خاک، شخمی به عمق 25 تا 30 سانتی متر زده می شود. مدتی قبل از کاشت، انجام یک یا دو کولتیواتور (بستگی به نوع خاک و تراکم علف های هرز دارد) ضروری است. سپس زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کاشت گیاه باید آماده کرد.

تاریخ و فواصل کاشت

تحقیقات انجام شده در ایران نشان می دهد اوایل بهار (اوایل فروردین)، زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین دائمی است. در این صورت، فاصله ردیف های کاشت از یکدیگر، 40 سانتی متر مناسب است. عمق بذر، 5/0 تا 1 سانتی متر باید باشد. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین، 4 تا 5 کیلو گرم است.

در کشت غیر مستقیم، زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد، اواخر بهار (خرداد ماه) مناسب است. سپس فاصله ردیف ها از یکدیگر در خزانه 30 تا 40 سانتی متر مناسب است. عمق بذر نیز 5/0(نیم سانتی متر) تا 1 سانتی متر توصیه می شود. زمان مناسب برای تکثیر رویشی این گیاه، پاییز است. فاصله دو ردیف 30 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف، 20 سانتی متر مناسب است.

روش کاشت

گل مکزیکی را می توان به وسیله بذر یا از طریق رویشی تکثیر کرد. تکثیر به وسیله بذر، به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می گیرد.

کشت مستقیم: گل مکزیکی را در زمان ماسب به صورت ردیفی با فواصل ذکر شده کشت می نمایند. پس از کاشت، بلافاصله زمین را باید ابیاری کرد.

این روش، مناسب ترین و اقتصادی ترین روش تکثیر گل مکزیکی است.

کشت غیر مستقیم: در زمان مناسب، بذر را در خزانه هوای آزاد که بستر آن به همین منظور آماده شده، کشت می کنند. پس از کاشت، به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک، غلتک مناسبی زده می شود. آبیاری منظم و مبارزه با علف های هرز در طول رویش گیاهان، نقش عمده ای در سرعت رشد گیاهان خزانه دارد.

تکثیر رویشی: تکثیر رویشی از طریق تقسیم ریشه انجام می گیرد. گیاهان 3 تا 4 ساله را باید از خاک خارج کرد. پس از تمیز ریشه، به حسب اندازه پایه مادری، آن را به 4 تا 5 بوته تقسیم می کنند، به طوری که هر قطعه حاوی چند جوانه رویشی باشد. پس از حفر شیار هایی به عمق 10 تا 15 سانتی متر، قطعات مدکور را با حفظ فواصل ذکر شده داخل شیار قرار داده و روی آن ها را با خاک باید پوشاند و سپس باید بلافاصله زمین را آبیاری کرد.

مراقبت و نگهداری

افت یا بیماری خاصی روی این گیاه مشاهده نشده است. در سال اول، فواصل بین ردیف ها را 2 تا 3 بار باید کولتیواتور زد پس از رویش گیاهان و بسته شدن ردیف ها بر اثر رشد آن ها، دیگر نیازی به وجین مکانیکی علف های هرز نیست.

در کشور فنلاند، برای جلوگیری از رشد علف های هرز، از مالچ های پلاستیکی سیاه در فاصله بین ردیف ها استفاده می کنند.

برداشت محصول

گل مکزیکی، در مرحله گلدهی از بیشترین مقدار و مناسب ترین کیفیت مواد موثره برخوردار است. از این رو، پیکر رویشی (برگ ها، گل ها و سر شاخه ها) در مرحله گلدهی باید برداشت شوند. چنانچه پس از برداشت محصول، همراه با آبیاری ازت کافی در اختیار گیاهان قرار گیرد، در سال می توان 2 و حتی 3 بار محصول پیکر رویشی را برداشت نمود.

تحقیقات نشان می دهد چنانچه گیاهان اوایل بهار کشت شوند، عملکرد محصول از سال سوم به بعد، به 2 تا 7 تن در هکتار می رسد.

پس از برداشت پیکره رویشی، باید آن ها را خشک و در مکان مناسب نگهداری کرد. دمای مناسب برای خشک کردن پیکره رویشی گل مکزیکی، 35 تا 40 درجه سانتی گراد است.